PCOD AND AYURVEDIC NIDANA (HETAVAS)

PCOD is characterized by irregular or no ovulation with clinical or paraclinical hyperandrogenemia with polycystic ovaries. It is a condition characterized by an imbalance of hormones in women which can affect menstrual periodic cycle and ovulation. It is one of the leading causes of infertility in women. As so many dietary habits are altered we can say it has become a lifestyle disorder now a day.

From Ayurvedic point of view one can easily say that it is not a single dosha or single srotasa vyadhi as all important srotasa are affected. Clinically various srotodushti are seen. While finding hetavas of PCOD we have to take all following entities in consideration, Rasavaha srotas dushti hetavas, rasavaha srotas dushti lakshanani, upadhatavas that is raja and aartava dushti, moolasthana that is hriday and dashavahi dhamani vikriti, aartavavaha srotodushti and other srotodushti and also rasa vriddhi and rasa kshaya that is altered rasadhatu maanam.

Considering above things in mind exact samprapti of PCOD has to be found out. Along with above things common symptoms of srotodushti that is atipravritti, sanga, Siranam granthi and vimargagaman should never be neglected. Despite all the above apana vayu vikriti, vegadharana, santarpanottha and apatarpanottha hetavas with aama dosha association has to be considered. Also medovaha srotas dushti, medorog samprapti should be kept in mind.

After finding exact hetavas or causes we can easily understand samprapti of thin and obeys PCOD.

Dr. Shrirang chhapekar MD (Ayurved) Jalgaon MH

AyuAahar

AyuAahar is a food brand under Shree Brahmachaitanya Ayurved. And it’s a first of its kind which is exclusively working on nutrition and food habits according to Ayurved. AyuAahar develops exclusively Ayurvedic food products according to Ayurvedic pathya kalpana dietics. More than 60% of Ayurved deals with diet, daily and seasonal eating habits etc. and if one follows all dietary regimens according to Ayurved will definitely has good immunity and strength. AyuAahar aims to bring these Ayurvedic dietary regimens in standardized form and easy to consume with actual natural and desired benefits of Ayurved. R&D team of AyuAahar is experts in Ayurvedic diet formulation and preparation and all most of Ayurvedic vaidya are associated with us to guide and recommend these products to their patients and in social community. #AyurvedicFood

Post Covid Recovery Diet KIT

After recovering from every critical illness we all experience many symptoms like weak digestion, acidity (due to medications), gases, etc. Patients who recovered from covid also experience many symptoms like heartburn, weak digestion, and low appetite, resulting in weakness. Backpain and general body ache are also being observed in most of the recovered patients which lasts for many days to months.

Ayurved has advised specific dietary regimens and protocols to be followed after the recovery called "Sansarjan kram". Specifically, specific food remedies and their specific consuming methods are explained.

The illness itself and medications are taken slows down the digestion and metabolism of the body as it works a lot to digest these high potency medicines. So after recovery from critical symptoms, digestion still requires time to get back to its normal functioning.

This is the stage where if we make hurry to come back to a normal diet despite feeling hungry, our digestion finds it quite difficult to digest and food remains undigested (Aam) and various problems like acidity, gases, constipation can be experienced. So in such conditions, Ayurved has described certain food or dietary remedies to be taken before getting back to a normal diet.

"BrahmaPeya" and "BrahmaYush" of AyuAahar (A food brand of Shree Brahmachaitanya Ayurved) are those remedies. Consuming BrahmaPeya for 3 days (6 annakal) followed by BrahmaYush for the next 3 days slowly fires up the appetite and digestion.

  'BrahmaPeya' is carminative and very light to digest and has sufficient carbohydrates to provide essential energy to the body for metabolism and removes weakness and balances vat, pitta, Kapha, and mala. It also provides essential amino acids required for gut absorption and checks symptoms like loose motions etc due to disturbed gut flora because of high potency antibiotics etc.

   'BrahmaYush' is also an easy digestive remedy with highly nutritive values. It contains carbohydrates as well as natural proteins which helps in the nourishment of tissues and meets necessary energy demands in weak digestion. It also increases the body's ability to absorb iron and other minerals. BrahmaYush is dhatu-poshak and paushtik. 

Both BrahmaPeya and BrahmaYush are instant premixes that are very tasty and easy to prepare. All patients recovered from Covid or even during the Covid must consume this for faster recovery and digestive wellness and immunity.

Dr. Sarang J. Deshpande M.D. (Ayu)

#Ayurvedic recovery diet   #Peya   #Yush    #Post covid diet remedies

#Covid diet    #Diet during corona

Buy Recovery diet kit

Share this blog

Integrated Aahar

           वैद्य जगतात इंटिग्रेटेड/integration हा शब्द सध्या खूपच trending आणि फेमस झाला आहे प्रत्येक गोष्टीमध्ये  इंटिग्रेशन हा सध्या एक रिसर्च ॲप्रोच आणि attitude बनला आहे आणि ते सर्वार्थाने योग्यही आहे. औषधी आणि चिकित्सा यांचे इंटिग्रेशन होईलही आणि ते होणारच आहे पण आहाराबद्दल काय ?

              चिकित्सा कोणतीही असो सर्वसाधारण पणे आहार हा सर्वांचा एकाच प्रकारचा असतो पण तो एक असला तरी त्याकडे बघण्याचा दृष्टिकोन हा वेगवेगळ्या pathy नुसार थोडाफार वेगळा आहेच जसे आधुनिक dietics मध्ये संपूर्ण आहार हा कार्बोहायड्रेट, प्रोटीन्स, फॅट्स यामध्येच सामावलेला आहे आणि त्यादृष्टीनेच संपूर्ण आहाराचे वर्णन केलेले आढळते याउलट आयुर्वेदामध्ये वात-पित्त-कफ नुसार, प्रकृतीनुसार आणि ऋतूनुसार आहाराचे वर्णन केलेले आढळते. साधारणपणे सर्व पॅथीचा आहाराला घेऊन उद्देश हा एकच आहे तो म्हणजे शरीराच्या चयापचय क्रिया (Metabolism) आणि इतर दैनिक शारीरिक क्रिया यासाठी आवश्यक ती ऊर्जा निर्मित करणे अथवा तीचा संचय करणे

               आता आहाराच्या इंटिग्रेशन ची आवश्यकता आहे का ? तर हो ती नक्कीच आहे, आणि नेमकं इंटिग्रेशन करायचं तरी कशाच तर  स्वस्थ व्यक्तीमध्ये त्याच्या प्रकृतीनुरूप आणि व्यवसाय अनुरूप चयापचय आणि शारीरिक कार्य यासाठी लागणारी ऊर्जा आणि व्याधीत व्यक्तीसाठी व्याधीनुरूप आणि औषधीनुरूप आवश्यक असलेले पथ्य याशिवाय वेगवेगळे lifestyle disorders असणाऱ्या व्यक्तींसाठी उदाहरणार्थ स्थौल्य, प्रमेह इत्यादी व्यक्तींसाठी आवश्यक आहार प्रयोजन या सर्व गोष्टींसाठी आहारामध्ये इंटिग्रेशन हे खूपच आवश्यक आहे आणि त्याचा नेमका विचार आधुनिक व आयुर्वेद ज्ञानानुसार करणे चिकित्सेच्या दृष्टींनी आणि नित्य दैनिक जीवनातही खूप फायद्याचा ठरेल.  

               श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद पुरस्कृत आयुआहार (AyuAahar) यामध्ये आम्ही अशाच आहार निर्मितीवर भर देऊन वैद्य वर्गांसाठी  रुग्ण उपयोगी तसेच स्वस्थ व्यक्तींना नीत्य सेवन उपयोगी आहार्य उत्पादनांची निर्मिती करत आहोत. या उत्पादनांमध्ये आधुनिक दृष्टीने आवश्यक असणारी ऊर्जा निर्मिती carbohydrates, proteins, fats यांचा यथायोग्य समन्वय तसेच आयुर्वेदिक दृष्टीने आहाराच्या गुरु लघुतेचा विचार केला गेला आहे. आणि विशेष म्हणजे कुठलेही हानीकारक malt, पचनास अत्यंत गुरु असलेले pure powder proteins, fats यांचा कुठेही उपयोग केला गेलेला नाही. याउलट शास्त्रात वर्णित आहारीय पथ्य कल्पनांना यथायोग्य आधुनिकतेची जोड़ देऊन त्यांची निर्मिती, आणि उपयोग वर्णिले आहेत.

             लवकरच येऊ घातलेल्या Integrated Indian Healthcare System च्या अनुषंगाने ह्या आहारीय कल्पनांची उपयोगिता सर्व पॅथीच्या वैद्यांसाठी निश्चितच उपयोगी ठरेल.

धन्यवाद !!

M.D. (श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद)

#Ayurvedicdiet #IntegratedIndianhealthcaresystem #AyuAahar

Links to follow

www.sbayurved.com

www.ayuaahar.com

Surgery of the Ayurved inside the Ayurved

        गव्हर्मेंट ऑफ इंडिया नी काढलेल्या सी सी आय एम पुरस्कृत गॅझेट ला घेऊन सध्या भरपूर वादंग सुरू आहेत हे गॅझेट म्हणजे फक्त एक अधिकृत घोषणा आहे आणि या प्रकारच्या सर्जरी आयुर्वेदिक शल्य वैद्य बऱ्याच दशकांपासून पासून करत आले आहेत हे सर्वांनाच माहिती आहे खरा वाद आहे तो सर्जरीच्या प्रगती ला घेऊन श्रेय घेण्याचा आणि त्या अनुषंगाने येणाऱ्या व्यावसायिकतेचा. 

         सध्या राष्ट्रीय आणि जागतिक पातळीवरील चिकित्सेची एकंदरीत परिस्थिती बघता काही मुद्दे इथे मांडावेसे वाटतात. आधुनिक चिकित्सा विज्ञानाची प्रगती ही खरंच वाखाणण्याजोगी आहे त्यातील नवनवीन शोध आणि चिकित्सा पद्धतीमुळे एकंदरीत जीवन मान हे खरच उंचावलेले आहे आहे. पण या सर्वांसोबतच त्यामध्ये एक वेगळीच टोकाची व्यावसायिकता सुद्धा आलेली आहे चिकित्सा हे खरंतर एक सेवा क्षेत्र आहे आणि ते सर्वांच्या आवाक्यात पाहिजे पण सध्याचं चित्र काही वेगळेच सांगते आहे. मागणी वाढली की खरतर गोष्टी माणसाच्या आवाक्यात येतात पण इथे वेगळे झाले मागणी वाढल्यामुळे येथे टोकाचा प्रोफेशनलिझम आणि प्रत्येक संबंधीत क्षेत्रांमध्ये सुद्धा जसे औषधी निर्माण, इन्शुरन्स साठगांठ आणि यूनियन निर्माण झालेल्या दिसतात आणि यांचा प्रयत्न स्वतःची मोनो पल्ली टिकवून ठेवण्याकरिता जास्त  होत असतांना दिसून येतो.

          दुसरं म्हणजे आयुर्वेदा सारख्या शास्त्रांना ज्यांना सध्या अल्टरनेटिव मेडिसिन असे म्हटले जाते त्यांनी विकास करायचा म्हटला, नवनवीन शोध लावायचे ठरवले तर त्यासाठी सुद्धा रस्ता आधुनिक चिकित्सेच्या वाटचाली प्रमाणेच सुचवला जातो किंवा तोच मान्य धरला जातो ज्यामुळे मूलभूत आयुर्वेदाचा आत्मा कुठेतरी हरवला जाण्याची शक्यता निर्माण होते. आयुर्वेद हे आपले देशी, पारंपारिक, सहस्त्र वर्ष जुने हे भावनिक मुद्दे बाजूला ठेवून जरी बघितले तरी आज आयुर्वेदा सारख्या शास्त्राच्या मूलभूत विकासाची खरी गरज निर्माण झालेली आहे पण हा विकास पाश्चात्य शैली वर आधारित न करता आवश्यक तेथे वैज्ञानिक तेचा पाया वापरून मूलभूत सिद्धांत आणि शैलींना विकसित करणे ही खरी काळाची आणि भारत देशाची गरज आहे.    

       
         विश्वगुरू बनू पहात असलेल्या आपल्या देशाला संशोधनाचे वेगळे आणि स्वतःचे मार्ग प्रस्थापित करून त्याला वैज्ञानिकतेचा आधार देऊन जगन्मान्य करणे हे सुद्धा आवश्यक आहे. आणि संशोधन करत असताना अचुकते सोबत सहजतेचा सुद्धा तेवढाच विचार करणे खूप आवश्यक आहे कारण बऱ्याच वेळा अचूकतेच्या नादी लागून आपण चिकित्सेतील सहजता गमावून बसतो आणि सरतेशेवटी उपलब्ध झालेले संशोधन हे आवाक्याबाहेरचे होऊन बसते. भारतासारख्या देशाला किंबहुना संपूर्ण जगाला अचुकते सोबतच चिकित्सेतील सहजतेचीसुद्धा तेवढीच गरज आहे हे मागील काही काळात अनुभवले जातच आहे पण सहजता सुद्धा कॉम्प्रमाईज, पळवाटेची किंवा अवैज्ञानिक असता कामा नये. 

       आयुर्वेदाची ज्ञानसंपदा ही निश्चितच या सहजतेसाठी खूप उपयोगी पडणारी आहे गरज आहे ती शासकीय आधाराची आणि त्यानंतर स्वाभाविकतेने येणाऱ्या शासकीय आणि अशासकीय शिक्षण आणि संशोधन संस्थांनी करण्याच्या मूलभूत कार्याची.

वैद्य. सारंग देशपांडे 
एम. डी. (आयुर्वेद) Ph.D (Sch)

#Surgery in Ayurved #research in Ayurve

लंघनातला आहार (Fasting Diet)

 आयुर्वेदामध्ये वर्णीत चिकित्सेच्या षड-उपक्रमांमधील सर्वात पहिला उपक्रम म्हणजे लंघन. ‘लंघन’ हा शब्दच मुळी ‘लघु’ या शब्दापासून उत्पन्न झालेला. शरीरांतर्गत दोषांचे पाचन करून शरीरामध्ये लाघव उत्पन्न करणे हा लंघनाचा मूलभूत उद्देश. लंघनाचे सुद्धा दहा प्रकार वर्णन केलेले आहेत त्यापैकी एक प्रकार म्हणजे ‘पाचन द्रव्य’ द्वारे केलेले लंघन. मध्यमबलाच्या व्याधींमध्ये जेव्हा दोष हे मध्यम प्रमाणामध्ये प्रकुपित झालेले असतात तेव्हा आपण ‘पाचन’ हा लंघनाचा प्रकार मुख्यतः अवलंबितो. याशिवाय कफपित्तात्मक व्याधींमध्ये सुद्धा आपण पाचनद्रव्यांद्वारे लंघन देतो. छर्दी, अतिसार, विसूचिका, हृदय रोग, मलविबंध, ज्वर, शरीर-गौरव, उदर-गौरव, हृल्हास, अरुची, यांसारख्या व्याधींमध्ये मुख्यतः आपण पाचन प्रकारांनी लंघन देतो. ही पाचनद्रव्य मुख्यतः कटू तिक्त रसात्मक, लघु, उष्णवीर्य या गुणधर्मांची असतात.

पाचनद्रव्ये ही औषधी आणि आहार या दोन्ही स्वरूपाची असतात गुडूची, त्रिफळा, मुस्ता, चित्रक, सुंठी इ. औषधी द्रव्य वापरून तयार केलेले विविध पाचकयोग उपलब्ध आहेत. या औषधिंद्वारे पाचन रूपी लंघन करत असताना यांना शरीरात दोषांच्या पाचना सोबतच आहाराचे सुद्धा पाचन करावे लागते. त्यामुळे त्या रुग्णाची प्रकृती, आहार आणि पचनासाठी उपयोगात आणलेले औषधी योग यांच्या एकत्रित परिणामा वरच पाचन/लंघन अवलंबून असते. याउलट आहार द्रव्यांचा उपयोग जेव्हा आपण पाचनासाठी करतो तेव्हा दोष आणि आहारपचन हे दोन्ही उद्देश साध्य करता येतात आणि पाचनतंत्रावर कुठलाही भार येऊ न देता शरीराला चयापचयासाठी आवश्यक ऊर्जा सुद्धा उपलब्ध होते.

“श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद” प्रस्तुत “आयुआहार” मधील “ब्रम्हपेया” आणि “ब्रह्मयूष” यांचा यशस्वी उपयोग आपण लंघनरूपी पाचनीय आहार्य द्रव्य म्हणून निश्चितच करू शकतो.

‘ब्रह्मपेया’ ही रक्तशाली तांदुळापासून निर्मित शुंठी, धान्यक आणि सैंधव युक्त पचनाला अत्यंत हलकी व शारीरिक दोषांचे योग्य पाचन करणारी आहे. हलक्या कर्बोदकांनी (कार्बोहायद्रेट) युक्त ‘ब्रह्मपेया’ शारीरिक अग्नीचे दीपन करून आहाराच्या पचनासोबतच शरीराच्या चयापचय क्रियेसाठी आवश्यक ऊर्जा (मेटाबोलिक एनेर्जी) निर्मिती सुद्धा करते. छर्दी, अतिसार, ज्वर, उदर-गौरव यासारख्या व्याधींमध्ये आहाराच्या ऐवजी ब्रह्मपेयाचे सेवन शरीराला लघुत्व देऊन आवश्यक इलेक्ट्रोलाईट बॅलन्स मेंटेन ठेवण्यास मदत करते. यासारख्या व्याधींमध्ये प्रत्येक अन्नकालात ‘ब्रह्मपेया’ रुपी आहार रुग्णाला पाचनरूपी लंघन देण्यास उपयुक्त ठरतो. याशिवाय स्वस्थ व्यक्तीसुद्धा काही अन्नकालामध्ये आहारा ऐवजी ब्रम्हपेया रूपी आहाराचे सेवन करून लंघन घेऊ शकतात.

‘ब्रह्मयूष’ हे सुद्धा मुगापासून निर्मित धान्यक, जीरक, अजवायण, काळेमिरे, लसुन व सैंधव यासारख्या पाचनीय द्रव्यांनी युक्‍त सूप आहे. मूद्ग हे एक विचित्रप्रत्ययारब्ध असणारे द्रव्य आहे म्हणजे मधुर रसात्मक असून सुद्धा ते गुणांनी लघु आणि रुक्ष आहे आणि शरीराचे पोषण करणारे व व शरीराच्या मांसपेशींना बळ देऊन शारीरिक ताकद वाढवणारे आहे. याशिवाय ते शीत आणि ग्राही गुणधर्माचे असून सुद्धा विषादी आहे जे स्त्रोतसांमधील अवरोध दूर करन्यास मदत करते. ‘ब्रह्मयूष’ हे एक प्रथिने (प्रोटिंस) व कर्बोदकांनी (कार्बोहायड्रेट) युक्त आहार्य सूप असून यामध्ये आयरन व पोटॅशियम सुद्धा मुबलक प्रमाणात आहे. 

‘ब्रह्मयूष’ हे दीपन, पाचन व पौष्टिक गुणधर्माचे आहे. श्वास, कासं स्वरभेद यासारख्या व्याधींवर याचा उपयोग चिकित्सेचे सारखाच होतो.  चिकित्सेदरम्यान याचा उपयोग पाचनीय आहार द्रव्यरूपी लंघनासाठी खूपच फायद्याचा ठरतो. इंटरमिजिएट फास्टिंग, एक अन्नकाल रुपी लंघन, तसेच स्थौल्य, प्रमेह यासारख्या व्याधींमध्ये इंटरमिजिएट डायट म्हणून ब्रह्मयूष चा खूपच यशस्वी उपयोग करता येण्यासारखा आहे.

वैद्य. सारंग देशपांडे

एम.डी. (आयुर्वेद) Ph.D (Sch)

#Langhan #Diet in langhan #Diet during langhan #Ayurvedic diet in langhan

#Ayurvedic aahar #AyuAahar

Share this Blog

What is KARCAP

KARCAP is a GMP certified Ayurvedic product in a capsule form which is used for the management of Diabetes and associated symptoms related to carbohydrate metabolism.

Manufactured by Shree Brahmachaitanya Ayurved, Nagpur.

It is totally an Ayurvedic/Herbal products composed of herbs with proved efficacy for diabetes.

It is composed of following herbs per capsules.

Who should use KARCAP?

Patients with the pre-diabetic syndrome, i.e. who have associated symptoms like weight gain, polyurea, polyphasia, fatigue, etc but have no significant elevated blood sugar level but have borderline levels, means those who are prone to diabetes should take KARCAP capsules for prevention of diabetes.

Also, patients who are freshly diagnosed as a case of Type II DM and those who are already on other hypoglycemic therapies should take KARCAP capsules.

#KARCAP capsules #Diabetes type II #Prediabetic syndrome

KARELA (MOMORDIA CHARANTIA) PHARMACOLOGICAL ACTION

Karela (Momordica charantia): 

Momordica charantia has been found effective in lowering blood glucose in man. The anti-diabetic activity of M. charantia is due to two active ingredients, Polypeptide -P and Charantin.   

Polypeptide -P is a 17 amino acid polypeptide, 16 of which are similar to crystalline insulin of bovine origin.  This polypeptide has been shown to be ' insulinomimetic.' A number of other polypeptides from M. charantia seeds have been studied in vivo for the insulin-like activities of stimulation of lipogenesis and inhibition of corticotropin-induced lipolysis. The mechanism was suggested to involve the interaction of peptides with a-adrenergic or corticotropin receptors.

The other active constituent, charantin is a mixture of two steroid glycosides: b-sitosterol-D-glucoside and 5, 25-stigmastadien-3-b-ol-D-glucoside.  Charantin has shown anti-hyperglycemic activity in alloxan treated rabbits and depancreatized cats. 

Studies performed in vitro with M. charantia fruit extracts indicated a significant enhancement of glucose uptake in muscle tissue and of glycogen accumulation in muscles and hepatic tissue but no effect on glucose uptake or triglyceride synthesis in adipose tissue.  Inhibition of glucose uptake by intestinal fragments was also observed and attributed to a glycosidic constituent of the fruit extract.

M. charantia has been demonstrated to possess a dose-dependent increase in the scavenging activity against superoxide radicals and hydroxyl radicals. M. charantia is a potent scavenger of superoxide and Hydroxy radicals. The antidiabetic effect of the plant is mediated through an oxygen radical scavenging mechanism. Indeed the body itself possesses enzymes such as Superoxide dismutase which routinely protects the b-cells in the pancreas through their scavenging action. The free radical scavenging antidiabetic role of M. charantia supports an additional prophylactic role as many diabetogenic chemicals such as Alloxan, Streptozotocin, Pyrinuron, Food nitrosamines, cyanogenic glycosides such as Linamarin and other sources of Dietary cyanide induce diabetes through damage to pancreatic b-cells via free radical generation. 

Thus it appears that the therapeutic activity of M. charantia against diabetes is due to pancreatic, extra-pancreatic, and pancreas- protective properties.  

आरोग्यदायी लालतांदूळ रक्तशाली

आरोग्यदायी लालतांदूळ रक्तशाली

आयुर्वेदामध्ये धान्याचे वर्गीकरण करताना साधारणपणे पाच गट सांगितलेले आहेत यामध्ये शाली धान्य म्हणजे रक्त शाळी इत्यादी, व्रीही धान्य म्हणजे बाकीचे  गहू यासारखे पदार्थ, शिंबी धान्य म्हणजे मूग, तूर यासारख्या डाळी, तृणधान्य म्हणजे खायला जास्त प्रमाणात सांगितले नाहीत अशा प्रकारचे धान्य यालाच शुद्रधान्य असेही म्हटले आहे आणि शुकधान्य म्हणजे जव इत्यादी धान्य असे यांचे प्रकार आहेत.

यामध्ये शाली धान्य अत्यंत श्रेष्ठ आहे असे सांगितले आहे. शाली मध्ये रक्त शाली लोहितक, पांडुक, शकुनावृत, सुगंधीक, महा शाली, कलम आणि कलामत असे भेद सांगितलेले आहेत. त्याप्रमाणे त्यांच्या वेगवेगळ्या जाती सुद्धा सांगितल्या आहेत.

शालींचे वर्णन करताना आयुर्वेदामध्ये त्यांचे गुणधर्म देखील सांगितले आहेत. या शाली धान्यांमध्ये आपण खातो ते सगळे भाताचे प्रकार येतात. यामध्ये लाल तांदूळ म्हणजेच रक्तशाली अत्यंत श्रेष्ठ आहेत असे सांगितले आहे. आणि त्यातल्या त्यात षष्टिक रक्त शाली म्हणजे साठ दिवसांमध्ये होणारे तांदूळ श्रेष्ठ सांगितले आहेत. शालींचे गुणधर्म सांगताना शाली या लघु म्हणजे पचायला हलक्या, स्निग्ध, रसाने आणि पचन शक्तीने मधुर आणि अनुरसाने कषाय, हृदयाला हितकर, रुची वाढवणाऱ्या, मलप्रवृत्ती बांधून करणाऱ्या, थंड गुणात्मक, शरीरातल्या धातूंना पौष्टिकता आणणाऱ्या आणि धातूंचे वर्धन करणाऱ्या तसेच शुक्र निर्मिती करणाऱ्या आहेत. या शाली लवकर पचतात, मूत्रप्रवृत्ती वाढवतात, पित्तशामक आणि किंचित वात आणि कफ यांनावाढवणार्‍या त्याच प्रमाणे बलवर्धक आहेत. आवाज उत्तम करणाऱ्या आहेत. हे साधारण सगळ्या तांदळाचे गुणधर्म झाले, परंतु रक्त शाली म्हणजे त्यातल्या त्यात लाल तांदूळ अतिशय श्रेष्ठ आहेत. हे चक्षुष्य आहेत म्हणजे डोळ्यांना हितकर आहेत, शुक्र वाढवणारे आहेत, शरीराचे बल वाढवून पुष्टी दायक काम करणारे आहेत अग्नि वाढवणारे आहेत मूत्रल आहेत हृदयाला हितकर उत्तम स्वर निर्माण करणारे, शरीराचा वर्ण आणि बल वाढवणारे, वात, पित्त आणि कफ या तिन्ही दोषांना वाढू न देणारे, त्याचप्रमाणे तहान घालवणारे, एखादी जखम झाली असेल तर लवकर बरे करणारे, दमा, खोकला, दाह, उष्णता आणि विष यांना नष्ट करणारे आहेत.

रक्त शाली शिजवण्याची पद्धत अत्यंत साधी आणि सोपी आहे. सर्वप्रथम स्वच्छ पाण्यामध्ये धुऊन काही वेळ पाण्यामध्ये भिजवून ठेवावेत, नंतर ते पाणी काढून टाकावे. त्यानंतर त्यामध्ये नवीन पाणी टाकल्यावरती पूर्ण शिजवून होत नाही तोपर्यंत गॅस वर ठेवावेत. शिजवल्यानंतर देखील त्यामध्ये पाणी शिल्लक राहिले पाहिजे एवढे पाणी त्यात असावे आणि शिजल्यानंतर उरलेले पाणी वेगळे काढून शिजलेला भात खाण्यासाठी वापरावा. हा भात रक्तातील साखर देखील वाढू देत नाही. याचा ग्लायसेमिक इंडेक्स इतर तांदळापेक्षा कमी असल्यामुळे बाकीच्या तांदळापेक्षा मधुमेही रुग्णांनी हा तांदूळ कमी मात्रेत खाल्ला तरी चालतो.

आयुर्वेदातील पथ्य कल्पनेमध्ये पंचकर्म झाल्यानंतर अग्नि वाढवण्यासाठी तसेच पचनशक्ती वाढवण्यासाठी मंड, पेया आणि विलेपी या तिन्ही कल्पनांचा उपयोग करतात. या तिन्ही कल्पना रक्त शालींपासूनच तयार करतात. तांदळाच्या 14 पट पाणी घालून तांदूळ वेगळे काढून केवळ पाणी म्हणजे मंड. यामध्ये जर काही शिजलेल्या तांदळाचे कण आणि सहा पट पाणी असेल तर पाणी आणि शिजवलेले तांदूळ असे मिळून पेया आणि तांदूळ पूर्ण शिजल्यावर ती थोडेसे पातळसर असणे आणि चार पट पाणी घालून शिजवलेली असणे म्हणजे विलेपी. अशाप्रकारे अत्यंत गुणकारी असलेले रक्त शाली वरील गुणधर्मामुळे शरीराला हितकारक, बल वाढवणारे, ताप, खोकला श्वास यासारखे आजार आटोक्यात ठेवणारे, शरीराचा वर्ण, कांती वाढवणारे, पचायला हलके, चविष्ट आणि सहज मिळणारे असल्याने दैनंदिन आहारात देखील याचा वापर अवश्य करावा.

वैद्य श्रीरंग छापेकर एम. डी. (आयुर्वेद)

श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद 

आरोग्यदायी मूग (green gram)

आरोग्यदायी मूग

आयुर्वेदामध्ये धान्याचे वर्गीकरण करताना साधारणपणे पाच गट सांगितलेले आहेत. यामध्ये शाली धान्य म्हणजे रक्त शाळी सारखे धान्य व्रीही, शिंबी धान्य म्हणजे मूग, तूर यासारख्या डाळी, तृणधान्य म्हणजे खायला जास्त प्रमाणात अयोग्य अशा प्रकारचे धान्य यालाच शुद्र धान्य असेही म्हणतात. आणि शुक धान्य म्हणजे जव इत्यादि धान्य असे यांचे प्रकार आहेत.

यामध्ये शिंबी धान्यांचे वर्णन करताना याच्यामध्ये मुद्ग म्हणजे मूग, मटार, राजमा, चवळी, मसूर, तूर, हरभरा अशा प्रकारचे द्विदल धान्य सांगितलेले आहेत.

शिंबी धान्ये शीतवीर्य, रुक्ष म्हणजे कोरडेपणा आणणारे, कषाय आणि मधुर रसाचे, लघु म्हणजे पचायला हलके, कटू विपाकी म्हणजे पचनानंतर जास्त प्रमाणामध्ये कफ आणि पित्त वाढू न देणारे, शरीरातील मूत्र निर्मिती वरती नियंत्रण ठेवणारे त्याचप्रमाणे विबंध आणि आध्मान म्हणजे पोटामध्ये फुगारा निर्माण करणारे, वात वाढवणारे, कफाचे आणि पित्ताचे आजार कमी करणारे तसेच स्थौल्य मेदो विकार यामध्ये प्रलेप स्वरूपात उपयुक्त आहेत.

यांच्यापासून बनवलेल्या डाळी, मधुर विपाकी, जास्त उष्ण आणि जास्त थंड नाही अशा, पचण्यास जड, मलावरोध करणाऱ्या, रुचीप्रद, रुक्षता वाढवणाऱ्या वात, आणि पित्त दोष वाढवणाऱ्या आहेत. त्याच प्रमाणे शरीरातील अग्नी, डोळ्यांची कार्यकारीता कमी करणारे आहेत. सूज आणि मधुमेह या आजारांमध्ये पथ्यकर आहेत.

यामध्ये मुगाची डाळ अतिशय श्रेष्ठ सांगितलेली आहे. मूग हे शिंबी धान्यांमध्ये सगळ्यात श्रेष्ठ सांगितलेले आहेत. याचे हरीत मूग, पीत मूग, कृष्ण मूग आणि वन्य मूग असे प्रकार पडतात. आपल्याकडे मिळणारा प्रामुख्याने हरित मूग असतो. यामध्ये हरित आणि पीत मूग पुष्टी कारक आणि बलवर्धक आहेत. आवाज चांगले करणारे, शरीराला बल देणारे, कफ आणि पित्त यांचा नाश करणारे, चवीला तुरट आणि थोडेसे मधुर, शरीरामध्ये थंडपणा उत्पन्न करणारे, शरीरातले पाणी अल्प प्रमाणामध्ये शोषून घेणारे, पचायला हलके आणि डोळ्यांसाठी अतिशय हितकर आहेत.

यांच्या डाळीचे पण थोड्याफार प्रमाणात तसेच गुणधर्म आहेत. साधारणपणे पचनशक्ती कमी असणाऱ्या व्यक्तींना सुद्धा मुग पचू शकतात त्यामुळे मुगाची डाळ पचण्यासाठी इतर डाळींपेक्षा हलकी मानली गेलेली आहे. आयुर्वेदामध्ये यूष नावाची एक संकल्पना आहे. यूष म्हणजे बोलीभाषेमध्ये सूपासारखा पदार्थ. अशाप्रकारे भाजलेल्या मुगाच्या डाळीचे सूप जर आपण काही विशिष्ट पद्धतीने घेतले तर अनेक आजारांवर गुणकारी आहे. अग्निमांद्य असताना, पचनशक्ती व्यवस्थित नसताना, आजारी असताना, पंचकर्म झाल्यानंतर अग्नी व क्षुधा वाढवण्यासाठी त्याचप्रमाणे पचायला हलके, तसेच प्रोटीन ज्याच्यातून मिळतील अशा प्रकारचे धान्य म्हणजे मूग. या मुगाचा आहारामध्ये जास्तीत जास्त वापर करावा.

आयुर्वेदामध्ये पथ्यकर आहार रक्त शाली म्हणजे लाल रंगाचे तांदूळ आणि मुद्गयूष म्हणजे मुगाचे कढण किंवा मुगाचे सूप यांचे सेवन करायला सांगितले आहे. हा आयुर्वेदामध्ये सांगितलेला श्रेष्ठ आहार आहे. अशाप्रकारे मुगाचे सेवन केल्यास कफ व पित्त दोष वाढत नाहीत, यामध्ये थोडेसे तूप टाकून सेवन केल्यास वात दोषही नियंत्रणात राहतो. शरीराला बल आणि पोषण मिळते. मधुमेह, सूज येणे, वजन वाढणे अशा सारख्या विकारांमध्ये देखील मूग हे अतिशय पथ्यकर आहेत. याचा वापर आपल्या दैनंदिन आहारात अवश्य करावा.

वैद्य श्रीरंग छापेकर एम. डी. (आयुर्वेद)

Director Scientific services

श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद 

व्यायाम आणि आयुर्वेद

मित्रांनो आपण व्यायाम करतो, आपल्याला वेगवेगळ्या पद्धतीने व्यायाम करण्याची गरज आणि व्यायाम करण्याच्या पद्धती याची पुष्कळशी विस्तृत माहिती सध्या या माहिती युगात उपलब्ध आहे. वेगवेगळ्या ग्रंथांचे तसेच वेगवेगळ्या व्हिडिओचे संदर्भ देऊन कोणत्या आजारावरती कोणता व्यायाम करावा आणि कोणत्या आजारावरती कोणते योगासन करावे यांचे तर पेवच फुटलेले दिसते. तज्ञांच्या मार्गदर्शनाखाली केली जाणारी आसने आणि व्हिडिओ पाहून केली जाणारी आसने यांच्यात तर जमीन-अस्मानचा फरक आहे.

साधारण व्यायाम किती करावा? व्यायाम केल्याने नेमका फायदा कशाचा होतो? वजन कमी करण्यासाठी व्यायाम करावा का? वजन उचलणे, हाताने किंवा पायाने वेगवेगळ्या कोनामधून वजन उचलणे, मास पेशी सुडौल बनवणे आणि आपली शरीरयष्टी चांगली दिसणे एवढीच व्यायामाची उद्दिष्टे आहेत का?

त्याच प्रमाणे साधारण 15 ते 20 मिनिटे व्यायाम करावा, चाळीस मिनिटे, एक तास फिरायला जावे असे आधुनिक विचार देखील आढळतात. काही लोक त्यांना नियम देखील संबोधतात. पण हे नियम आहेत सिद्धांत नव्हे हे लक्षात घ्यायला पाहिजे. कारण हे परिवर्तनशील आहेत. व्यक्तिपरत्वे, व्याधी परत्वे, ऋतुपरत्वे यामध्ये बदल करणे अपेक्षित असते. त्यामुळे हा सिद्धांत नाही. पंधरा-वीस मिनिटं, अर्धा तास व्यायाम करणार किंवा 200 - 400 कॅलरीज व्यायाम करून खर्च करणार आणि आपले शरीर फिट ठेवणार म्हणजेच व्यायाम असे जर म्हटले तर ती व्यायामाची व्याख्या थोडी उथळ स्वरूपाची होईल असे वाटते.

अंग दुखते, थोडा ताप आहे आणि सकाळी एखादी पेन किलरची गोळी घेऊन 5-5 किलोमीटर दररोजचे पळायचे आहे ते झालेच पाहिजे असे म्हणून व्यायाम करणारे सुद्धा महाभाग आहेत. आणि काही तर वैद्यकीय शास्त्रातले तज्ञ मंडळी पण आहेत. पण खरंच असं सांगा मित्रांनो, आपण आजारी असू, आपल्या शरीर थकलेले असेल, आपल्या शरीरामध्ये काहीतरी बिघडले असेल तर असा नियमिततेचा अतिरेक करणे योग्य आहे का?

मित्रांनो, आयुर्वेदात तर याच्या विषयी फार सुंदर वर्णन आढळते. न बदलणारा सिद्धांतच आयुर्वेदाने सांगून ठेवलेला आहे. ज्याने त्याने आपल्या शक्‍तीच्या निम्म्या मात्रेमध्येच व्यायाम करावा हा आयुर्वेदिक सामान्य सिद्धांत आहे. पण या बरोबरच आयुर्वेद सांगतं की ज्यांना बरे नाही, त्यांची तब्येत ठीक नाही, ज्यांच्या शरीरामध्ये वार्धक्याची लक्षणे आलेली आहेत, बालवयातील  आहेत, तसेच ज्यांना पचनासंबंधी विकार झालेले आहेत त्यांनी व्यायाम करू नये हा विशेष नियम आहे.

मित्रांनो, अर्ध शक्ती ही प्रत्येकाची वेगवेगळी असू शकते हे आयुर्वेदाने सगळ्यात पहिल्यांदा नमूद केलेले आहे. अष्टांग संग्रह कारकांच्या मध्ये व्यायाम करत असताना आपल्या काखेच्या दोन्ही बाजूंना, नाकावरती, कपाळावरती घाम येऊ लागणे हृदयातील स्थिर असलेला वायू तोंडाजवळ म्हणजेच आपल्याला श्वासोच्छवास नाकाने घेण्याच्या ऐवजी तोंडाने करावासा वाटणे म्हणजे अर्ध शक्ती झाली आहे असे समजावे आणि व्यायाम थांबवावा इतकी साधी आणि सोपी अर्ध शक्ती ची लक्षणे दिलेली आहेत. म्हणजेच ज्यांची योग्य शक्ती आहे त्यांनी कदाचित एक तास जरी व्यायाम केला तरी त्यांना अशी लक्षणे दिसणार नाहीत आणि त्यांची शक्ती अतिशय कमी आहे त्यांना केवळ दहा मिनिटात सुद्धा अशी लक्षणे दिसू शकतील त्यामुळे व्यायामाची वेळ ही आपापली ठरलेली असावी. तीस मिनिट, अर्धा तास, एक तास अशी नसावी तर शरीराच्या अर्ध शक्ती मात्रेत असावी. यामुळे येथे नमूद करावेसे वाटते की कोणीही आपली व्यायामाची तुलना इतरांसोबत करू नये. आपल्या शरीराच्या अर्ध शक्तीच्या मात्रेत व्यायाम जरूर करावा आणि आयुर्वेदाचे नियम पाळूनच व्यायाम करावा.

सर्वे सन्तु निरामयाः।

वैद्य श्रीरंग छापेकर एम. डी. (आयुर्वेद)

Director Scientific services

श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद 

मूगाचे कढण कोरोना आणि “ब्रह्मयूष”

नमस्कार मित्रांनो, सध्या बरेच वैद्य सर्वसामान्य लोकांना, कोरोनाची हलकी लक्षणे असणाऱ्या रुग्णांना, कोरोना साठी विविध औषधी सेवन करत असलेल्या रुग्णांना आणि कोरोना तून बाहेर आलेल्या रुग्णांना मूगाचे कढण घ्यायचा सल्ला देत आहेत आणि हा सल्ला अगदी योग्य आहे, याने शरीराला आवश्यक नॅचरल प्रोटिन्स मिळतात आणि अनेक औषधी सेवनामुळे डिस्टर्ब झालेला gastro-intestinal-flora सुद्धा सुस्थितीत राहतो.

आयुर्वेदिक दृष्ट्या हे कढण करण्यासाठी मूग कूकरमधे शिजवणे, गाळणे आणि त्यामध्ये अजवायण, धणे, मीरे, जिरे, सैंधवमीठ, लसुन यासारखे पदार्थ विशिष्ट प्रमाणामध्ये मिक्स करणे ह्या गोष्टी कराव्या लागतात ज्याला साधारण 30 ते 45 मिनिटे वेळ लागतो.

बऱ्याच वेळा उत्साहाने आपण या गोष्टी एक ते दोन दिवस करतो आणि त्यानंतर मात्र एवढा व्याप करायचा कंटाळा यायला लागतो म्हणूनच "श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद" प्रस्तुत "आयुआहार" जी विश्वातली पहिली आणि एकमेव फक्त आयुर्वेदिक आहार बनवणारी कंपनी आहे त्यांनी हे कढण premix पावडर या स्वरुपात "ब्रम्हयूष" या नावाने उपलब्ध केले आहे, अगदी natural, organic आणि preservative रहित.

एक चमचा ब्रह्मयूष साठी एक कप पाणी या प्रमाणानुसार भुकेच्या प्रमाणामध्ये एक ते चार चमचे ब्रह्मयूष घेऊन फक्त अर्धा ते एक मिनिटे गॅसवर शिजवून लगेच instant soup प्रमाणे घेता येते याने वेळेच्या बचती सोबतच दरवेळी ताजे गरम सूप लगेचच करून घेता येते.

अशाप्रकारे ब्रह्मयूष चे सेवन दिवसातून तीन ते चार वेळा किंवा जेव्हा भूक लागेल तेव्हा असे तीन ते पाच दिवस केल्यास एकंदरीत पाचन व्यवस्थित राहते शरीरामध्ये हलकेपणा येऊन आवश्यक तेवढी ताकदही येते. बऱ्याच औषधी सेवनामुळे होणारा पित्ताचा आणि गॅसेसचा ही त्रास होत नाही आणि थकवा ही दूर होतो.

आमच्या www.ayuaahar.com या वेबसाईटवरुन तुम्ही हे ब्रह्मयूष ऑनलाईन ऑर्डर करू शकता.

धन्यवाद..!!

#मुगाचे कढण  #मुद्गयूष  #ब्रह्मयूष

Buy BrahmaYush

Share this Blog

सिद्धब्रह्म रक्षा किट

सध्याच्या परिस्थितीतील कोरोनाचा वाढता प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी

1. कोरोना प्रतिबंधात्मक उपाय करणे

2. इम्युनिटी वाढविणारी औषधे घेणे आणि

3. हलका सुपाच्य पण तरीही पौष्टिक आहार घेणे

हेच पर्याय उपयुक्त ठरू शकतात. ह्यासाठी अनेक सुप्रसिद्ध आयुर्वेदिक वैद्यांनी त्यांच्या कित्येक वर्षांच्या चिकित्सेतील अनुभव आणि मागील एक वर्षातील कोरोना पेशंट मधील अनुभव यांचा विचार करून एकत्र येऊन "सिद्धब्रह्म रक्षा-किट" या नावाने एक इम्युनिटी किट निर्माण केली आहे.

किट मधील घटक व त्यांची वैशिष्ट्ये

1.सिद्धब्रम्ह कषाय चूर्ण (काढा):

आयुर्वेदानुसार न पचलेल्या अन्नापासून आम निर्मिती होते व हाच "आम" सर्व रोगांच्या मुळाशी आढळतो. कोरोना मध्येदेखील ज्वर, श्वास ,कास, भूक न लागणे इत्यादी लक्षणे आढळतात व त्यामागे शरीरातील अग्निमांद्य कारणीभूत ठरते. त्यामुळे अग्नीवर्धनासाठी आणि आम पाचनासाठी ज्वर चिकित्सेतील धातू पाचक योग, मुख्यतः रस आणि रक्त पाचक औषधींचा योग्य प्रमाणात वापर करून सिद्धब्रह्म कषाय चूर्ण बनविण्यात आले आहे.

2. सिद्धब्रह्म गंडूष चूर्ण (gargles):

कोरोना विषाणूचा नाक व घशाच्या ठिकाणी नाश करून त्याचा श्वास नलिका व फुफ्फुसांत पर्यंत होणारा प्रसार रोखण्यासाठी नियमित गंडूष करणे उपयुक्त ठरते. ह्यामधील हरिद्रा, त्रिफळा इत्यादी घटक त्यांच्या जंतुनाशक व कषाय या गुणधर्मामुळे अत्यंत उपयोगी पडते जिभेला चव नसणे यावरही याचा उपयोग होतो.

3. ब्रह्मयुष (Green gram soup):

आम पचनासाठी, भूक वाढीसाठी, अग्नि संरक्षणासाठी हलका सुपाच्य पण तरीही पौष्टिक आहार महत्त्वाचा ठरतो. ब्रह्मयुष मधील मूग, सैंधव, काळे मिरे, अजवायण, लसुन इत्यादी घटक द्रव्यामुळे वरील गोष्टी पूर्ण होतात अन्नाची रुची उत्पन्न होऊन अशक्तपणा दूर होण्यासही मदत होते

4. Flucog tablets:  

महासुदर्शन घन, सितोपलादी चूर्ण, गोदन्ती भस्म, हे प्राणवहस्रोतसावर कार्य करणारे व ज्वरघ्न द्रव्य यात आहेत त्यामुळे सर्दी, ताप, अंगदुखी, वास न येणे, दम लागणे इत्यादी लक्षणांमध्ये ही उपयुक्त ठरते. 

5. ब्रह्मरक्षा (super health drink):

अश्वगंधा, शतावरी, ब्राम्ही इत्यादी घटक द्रव्यांनी युक्‍त असे ब्रह्मरक्षा रोगप्रतिकारक शक्ती वाढविते, स्नायू व मांसपेशींना बळकटी देते तसेच शारीरिक व मानसिक ताण दूर करते.

अशाप्रकारे वरील पाचही घटक द्रव्यांचा कीट मध्ये समावेश आहे. स्वस्थ व्यक्तींनी किंवा mild to moderate स्वरूपात कोरोना झालेल्या व्यक्तींनी या किटचा अवलंब करावा ह्या किट द्वारे मुख्यतः अग्नीचे संरक्षण होते पर्यायाने रोगप्रतिकार शक्ती वाढण्यास मदत होते त्यामुळे स्वस्थ व्यक्तीने पाच दिवसांची एक किट महिन्यातून एकदा वापरावी आणि कोरोना झालेल्या .रुग्णांनी वैद्यांच्या सल्ल्यानुसार या किटचा वापर करावा कोरोना होऊन गेलेल्या रुग्णांनी देखील या किटचा वापर कोरोना पच्छात येणारा, थकवा, हलका कास, अंगदुखी, अम्लपित्त इत्यादी दूर होण्यासाठी करावा.

-- वैद्य. सायली जोगळेकर-जोशी, एम. डी. (आयुर्वेद)

    डायरेक्टर, सायंटिफिक सर्विसेस

    श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद, नागपुर

Buy SiddhaBrahma Raksha-Kit

Share this blog

कोरोना आणि सामान्य पथ्यापथ्य (dos and donts)

लक्षणे नसताना किंवा सौम्य ( अल्प ) लक्षणे असताना कोरोना टेस्ट पॉझिटिव्ह आल्यावर कॉम्प्लिकेशन होण्याची कारणे

❎ घरगुती उपाय

❎ अतिप्रमाणात पाणी घेणे

❎ गरम पाणी

❎ नाकात लिंबू पिळणे

❎ लिंबू मीठ हळदीच्या गुळण्या करणे

❎ अतिप्रमाणात वाफ घेणे

❎ फळांचे ज्यूस पिणे

❎ नारळ पाणी पिणे

❎ ड्राय फ्रूटचे ज्यूस किंवा अतिसेवन

❎ दूध, दही ,ताक ,पनीर खाणे

❎ अंडी खाणे

❎ कडधान्य अति प्रमाणात खाणे

❎ अतिप्रमाणात मटण चिकन खाणे किंवा सूप घेणे

❎ एका जागेवर बसून असा सर्व आहार करणे ( व्यायामाचा अभाव )

❎ कधीही झोपणे ( रात्री जागरण ,सकाळी उशिरा उठणे ,दुपारी झोप )

❎ भीती

❎ कोरोना संबंधित यु ट्यूब उपचार पाहणे व करणे

❎ घरगुती आयुर्वेदिक इलाज जसे तुलसी काढा, गुळवेल काढा ,जेष्ठमध काढा, अडुळसा काढा )

❎ मनाने आयुर्वेदिक औषधे घेणे जसे (महासुदर्शन काढा, लक्ष्मी विलास, श्वासकासचिंतामणी, सितोपलादी चूर्ण )

❎ मनाने निसर्गोपचार (गोमूत्र अर्क )

❎ मनाने ऑलोपॅथी औषधे (व्हिटॅमिन सी, मल्टि विट्यामिन, अँटीबीओटीक, स्टीरॉईड, इकॉस्प्रिन ,)

❎मनाने होमिओपॅथी औषधे (Aspidosperma )

❎ ४ ऑलोपॅथी, ४ आयुर्वेद, ४ होमिओपॅथी, ४ निसर्गोपचार, ४ स्वयंघोषित कोरोना तज्ञाच्या सल्ल्याने औषधे

❎ एका डॉक्टर ची औषधे चालू असताना अनेक डॉक्टरांच्या सल्ल्याने औषधे घेणे

लक्षणे नसताना किंवा सौम्य लक्षणे असताना काय करावे

✅ डोकं शांत ठेवावे

✅ आपल्याला कोणत्या पद्धतीचा उपचार घ्यायचा आहे ते ठरवावे ऑलोपॅथी, आयुर्वेदिक, होमिओ पॅथी, निसर्गोपचार

✅ यापैकी तुम्ही कोणत्याही एक किंवा दोन तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा व तो व्यवस्थित ते जसे सांगतील तसे पालन करावे (औषधे ते देतील तेवढीच घ्यावी) मनाने कोणतेही औषध घेऊ नये.  

✅ डॉक्टरांच्या व्यवस्थित संपर्कात राहावे, डॉक्टर सांगतील तेव्हढ्याच तपासण्या करून घ्याव्या मनाने काहीही करू नये  

✅ आहार:  

सकाळी भूक असल्यास भाजी (फळभाजी )  , पोळी चमचाभर तूप ( भुकेपेक्षा दोन घास कमीच ) १ घास ३२ वेळा चावून खाणे दर घासाला उकळून ठेवलेले पाणी घ्यावे ,

✅ दुपारी भूक असल्यास डाळभात ,

✅ ५ वाजता भूक असल्यास २० काळे मनुके चघळून खाणे,

✅ रात्री भाजी (फळभाजी ) भाकरी ,

✅ पातळ पदार्थ म्हणून : तांदळाची पेज, मुगाचे कढण, हुलग्याचं माडगं, फळभाज्यांच सूप, धने, जिरे, हिंग, लसूण, आले, तूप, सैंधव मीठ, भूक असेल तर घेणे .

✅ हलका व्यायाम : सूर्यनमस्कार, सांध्यांच्या हालचाली, कवायती, योगासने, दीर्घ श्वसन, अनुलोम विलोम

✅ झोप: फक्त रात्री झोपावे, दुपारी झोपू नये, सकाळी उशिरा उठू नये

✅ मोबाईल किंवा टीव्हीवर चला हवा येऊ द्या, हास्य जत्रा, गाणी, खेळ, पिक्चर या व्यतिरिक्त काहीही पाहू नये

--- वैद्य निलेश लोंढ़े एम ड़ी  आयुर्वेद

     निर्विकार आयुर्वेद हॉस्पिटल भोसरी पुणे

II स्वस्थ रहा मस्त रहा II

Share this blog

आयुआहार प्रस्तुत

नमस्कार वैद्यमित्रो, आशा है आप सभी स्वस्थ हो और समाज के स्वास्थ्य के प्रति आप की सेवा निरंतर कार्यरत हैI

मित्रों, संशोधन यह किसी भी चिकित्सा शास्त्र का शाश्वत भाग है और रहना भी चाहिए I कुछ सालों से आयुर्वेद में संशोधन की आवश्यकता सर्वश्रुत हो ही गई है और यह आयुर्वेद को साबित करने के लिए नहीं, तो आयुर्वेद को स्थापित करने के लिए जरूरी हैI

भाग्य कहे या दुर्भाग्य कहें आयुर्वेद में वैद्यों को ही चिकित्सा में एवं औषधियों में संशोधन करना अनिवार्य हैI और दोनों क्षेत्र में जो चिकित्साशास्त्र प्रमाण सहित सिद्ध है उसे ही प्रगत चिकित्सा शास्त्र माना जाता हैI

आज काफी सारे पाश्चिमात्य औषधियों का चिकित्सकीय दृष्टया प्रमाणीकरण (Perticular clinical evidences) ना होते हुए भी वह कोरोना के चिकित्सा के लिए मान्य है क्योंकि उनका औषधि के परिप्रेक्ष्य में (Pharmaceutical) एवं गुणों के परिप्रेक्ष्य में (Pharmacological) निश्चित प्रमाणीकरण उपलब्ध है, और यही चीज आयुर्वेद के औषधियों में उपलब्ध नहीं है इसीलिए उनका कोरोना की चिकित्सा के लिए प्रयोग सर्वसम्मित नहीं हैI

आयुर्वेदिक सिद्धांतों का शाश्वतत्व निर्विवाद है, उसका प्रचार, प्रसार, शिक्षण, वैद्यकीय सेवा यह सब अपनी अपनी जगह सही है और अपने क्षेत्र में आवश्यक भी है लेकिन इनको अगर संशोधन का योग्य आधार मिले तो यह कार्य और भी अधिक प्रभावशाली एवं सुकर और बहुश्रुत हो सकते हैं I

आज का चिकित्सकीय युग श्रद्धा और भावनाओं पर नहीं तो उसके साइंटिफिक डाक्यूमेंट्स के ऊपर ही विश्वास करता हैI और जो चिकित्सा शास्त्र हजारों वर्षों से शाश्वतता के कारण अपने अस्तित्व को टिकाए हुए हैं क्या उसको एक अलग साइंटिफिक कहीं जाने वाली भाषा में प्रकटीकरण करना मुश्किल है? बिल्कुल भी नहीं, समय की मांग को देखते हुए यह शिवधनुष्य अब आयुर्वेदिक वैद्य को ही उठाना जरूरी है I

इसी को देखते हुए हम कुछ वैद्यों ने मिलकर “श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद” इस उपक्रम की शुरुआत की थी I औषधियों के क्षेत्र में हमने काफी सफल मार्गक्रमण किया I

पिछले कुछ सालों में जब आयुर्वेद के नाम पर बिकने वाले विभिन्न आहार्य उत्पादों को देखा तब लगा की असली आयुर्वेदिक आहार जो अपने चिकित्सा का विशेष पहलू है, उसके ऊपर काम करना बहुत ज्यादा जरूरी है क्योंकि जिस वस्तू की प्रोडक्ट या रिमेडी के रूप में उपलब्धता होती है उसी का ब्रांड बनता है और लोगो या रुग्ण द्वारा निश्चित उपयोग होता रहता है I तब हमने विश्व का सबसे पहला केवल आयुर्वेदिक फूड ब्रांड “आयु-आहार” की स्थापना की I इसमें हमने आयुर्वेदिक यूष, मंड, पेया, विलेपी और ब्रह्मरक्षा जैसे आयुर्वेदिक सुपर हेल्थ ड्रिंक उत्पादों का निर्माण किया इन सभी उत्पादों को वैद्य वर्गों ने काफी सराहा और रुग्ण को भी इससे काफी सुकरता हुई और असली आयुर्वेद आहार का सही पालन हुआ I

इसी कड़ी में आज के इस पावन दिन पर हम एक और आयुर्वेदिक आहार के उत्पादन को वैद्यों को समर्पित कर रहे हैं I

“ब्रह्मसत्तू” यह एक आयुर्वेदिक यव या बार्ली से बनाया हुआ सत्तू है I चरकोक्त संतर्पनीय, एवं भैषज्य रत्नावली मे वर्णित विविध यवसत्तू, व्योषाद्य सत्तू  इन्हींकाही यह किंचित सुधारित एवं संशोधित योग है जो अत्यंत स्वादिष्ट एवं उपयोगी हैI

ब्रह्मसत्तू, दीपनिय, ऊर्जादायक, मेदोहर एवं क्लेदहर हैं I इसका उपयोग संतर्पनजन्य व्याधियों में मुख्यतः किया जाता हैI स्थूलता, प्रमेह एवं PCOS जैसे विकारों में यह बहुत प्रभावशाली आहार हैं जो शरीर के अतिरिक्त मेद एवं  क्लेद को कम करता हैं I इसके बारे मे अधिक जानकारी हमारे ब्लॉग्स द्वारा आपको मिलती ही रहेगी I

आशा हैं आपको यह उत्पाद सराहनीय और उपयोगी साबित होगा जिससे आपके आयुर्वेदिक चिकित्सा में मदद एवं सफलता मिलेगी और आयुर्वेद आहार सही मायने में प्रस्थापित होने में सहाय्यता होगी I

धन्यवाद..!!

आपका

वैद्य सारंग देशपांडे, वैद्य श्रीरंग छापेकर, वैद्य सायली जोगळेकर-जोशी, डॉ. अर्चना देशपांडे

CMD (श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद)

#Shree_Brahmachaitanya_Ayurved

#SBA_AyuAahar

#BrahmaSattu

Check/buy for BrahmaSattu

Share this blog

ग्रीष्म ऋतू (उन्हाळा)

किती गम्मत आहे नाही,सतत कधीच एक ऋतू राहत नाही. ऋतु सतत बदलत असतात. पृथ्वीच्या परीभ्रमणामुळे म्हणजे स्वतः भोवती फिरता फिरता सूर्याभोवती फिरण्याच्या गती मुळे ऋतुचक्र निर्माण होते. पृथ्वीच्या अव्याहत गती मुळे काळ पुढे सरकतो. कल्पना करा जर पृथ्वी फिरायची थांबून गेली तर ऋतु बदलणार नाही. एकच एक ऋतु, किती बोर नाही!!! पण असे कधी ही झाले नाही. त्यामुळेच आपल्याला एकामागून एक असे ऋतूंचे वैविध्य अनुभवायला मिळते. आणि यातून एक संदेश ही आपल्या सगळ्यांना मिळतो. तो म्हणजे थांबु  नका, चालत रहा, करत रहा. कारण जो चालत राहतो तोच परिवर्तन घडवून आणु शकतो. त्या कुठल्याशा प्रार्थनेत म्हंटले आहे ना "पाऊले चालो पुढे जे थांबले ते सम्पले", आणि जर या पावलांना  कवीवर्य बोरकरांच्या पावलांचे देखणेपण लाभले आणि ही पावले ध्यासपंथी लागली तर मग काय विचारता, असो ....

आपल्या इथे उन्हाळा खरं तर मार्च महिन्यापासूनच सुरु होतो ..तीव्र उन्ह पडते. पण यावर्षी म्हणावा तसा उन्हाळा पडलाच नाही. उन्हाळा आपल्याला आठवतो ते म्हणजे आंब्याचा रस, मोगऱ्याच्या सुवास, कूलरची हवा, शाळेच्या सुट्या, आत्या मामा काका कडे रहायला आलेली बच्चे कम्पनी, आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे सकाळ दुपार ते थेट संध्याकाळ पर्यंत उन्ह उन्ह आणि उन्ह. पण यावर्षी अगदी पाच सहा दिवसांपूर्वीपर्यंत उन्हाळ्याची म्हणजे ग्रीष्म ऋतूची सगळी लक्षणं दिसत नव्हती. पण गेल्या काही दिवसांपासून तीक्ष्ण उन्ह पडते  आहे. उत्तरायण।चा हा प्रकर्षकाल आहे.

covid च्या संकटाने आपल्या सगळ्यांना या गोष्टी ची जाणीव प्रकर्षाने करून दिली आहे की आपल्याला निरोगी रहायचे असेल तर आयुर्वेदीय ग्रंथांमध्ये दिलेल्या ऋतुचर्या व दिनचर्या म्हणजे जीवनशैली चे पालन करणे आपल्या सगळ्यांसाठी आवश्यक आहे. आणि म्हणूनच ग्रीष्म ऋतुबद्दल महिती देण्याचा माझा हा प्रयत्न.

शिशिर वसंत ग्रीष्म हे तीन ऋतु उत्तरायणात  येतात. म्हणजे या वेळी सूर्य उत्तरेकडे सरकतो किंवा पृथ्वीच्या गतीमुळे उत्तर गोलार्धात सूर्याची किरणं सरळ पडतात. त्यामुळे ती अधिक तीव्र असतात. हे जग अग्नी सोमीय आहे हे आपल्याला माहितीच आहे. तर या काळात वातावरणातील सोम शक्तीचा ऱ्हास होऊन तेज शक्ती प्रबळ असते. त्यामुळे सर्व चरचरतील आप्य धातु म्हणजे जल महाभूताचा क्षय झालेला असतो, शोषण झाले असते. आणि त्यामुळे कडु तिखट आणि तुरट  या रुक्ष रसान्चा  जास्त प्रकर्ष असतो.

म्हणुनच या ऋतुत तिखट,कडु आणि तुरट   रसान्चे सेवन कमी करावे, व इतर तीन म्हणजे मधुर आंबट व खारट रस सेवन करावे. हे तिन्ही रस ज्या पदार्थात असतात म्हणजे गोड आंबट आणि खारट अशी पदार्थ सेवन करावी.असे कुठले पदार्थ आपल्या आहारात असतात बरं ?

तर तुमच्या लक्षात येईल की सगळी सरबत या तीन रसानी मिळून बनलेली असतात. लिम्बु,आंबा आवळा कोकम या सर्व आंबट फळांनी बनलेली मीठ आणि साखर किंवा गुळ घातलेल्या सरबतांचे सेवन या ऋतुत सांगीतले आहे. त्याने अतिरिक्त उन्हाने शरीरातील जो अप्यान्श कमी झाला आहे तो भरून निघतो.

पण या वर्षी ग्रीष्म ऋतु confuse करणारा आहे. कडकडीत उन्ह पडत नाही, मधेच आभाळ भरून येत. एखादी सर पण येते. मधेच उन्ह पडतं, आत्ता सकाळी हे लिहीत असताना सुद्धा आकाशात उन्ह अजिबात नाही. पाऊस येईल की काय असे वातावरण झाले आहे. तेव्हा अशा वातावरणात आपला विवेक वापरुनच ग्रीष्म ऋतु चर्या करावी. कारण ही सगळी श्रावण मासातील वर्षा ऋतूंचि लक्षणं आहेत. आणि श्रावण महिन्यात अग्नी म्हणजे digestive power कमी झालेला असतो त्यामुळे जल महाभूत प्रधान सरबत पिऊन अग्नी अजुन मंद करणे अपेक्षित नाही, तर सुंठ मिरे यांसारख्या दीपन औषधांनी तयार युष म्हणजे सुप किंवा तत्सम गरम स्निग्ध,पातळ  पदार्थ घ्यावेत. पण ज्या दिवशी कडकडीत उन्ह आहे त्या दिवशी विविध सरबतांचे  सेवन अवश्य करावे.

वसंत सरला आला  ग्रीष्म

उष्ण उन्हाने पेटवले रण

शोषूनी अम्बु चरचरतील

आग ओकतो हा नारायण

तप्त धरा ही त्रुषार्त झाली

फुलुनी आले उत्तरायण  

पाण्यासाठी आकाशी

पक्षीगण करती वणवण

मंद सुगंधित मोगऱ्याच्या

सुगंधाने भरले अंगण

आम्रबनातून साद घालुनी

कोकीळ पक्षी करतो गायन  

वगैरे वगैरे....

वरील चार ओळी मी गेल्या दोन महिन्यापासून मनात साठवून ठेवल्या होत्या. पण दुर्दैवाने म्हणा किंवा सुदैवाने या वर्षी असा कडक उन्हाळा पडलाच नाही. आणि आज सकाळी तर नागपुरात चक्क पावसाने हजेरी लावली आहे. त्यामुळे ग्रीष्म ऋतु बद्दल न लिहिता सरळ वर्षा ऋतु बद्दल लिहावं असं एकदा वाटून गेलं. पण मित्रांनो हा पाऊस म्हणजे काही पावसाळा नाही बरं का ? आपल्या देशात मान्सून हा जुनच्या महिन्यात येतो. सध्या पडणारा पाऊस हा  बंगालच्या उपसागरवरुन येणाऱ्या वाऱ्यांमुळे पडणारा तसा अवकाळी पाऊस आहे. आणि म्हणुनच वाऱ्याची स्थिती बदलली की परत उन्ह येणार.

आणि या लेखातून ज्या गोष्टी बद्दल सांगायचे आहे ती  तर सध्या जगतव्यापी समस्या आहे. ती समस्या ग्रीष्म ऋतुत अधिकच प्रकर्षाने जाणवते. ती म्हणजे उष्णतेची. भारतातील हवामानात 80% लोकाना उष्णतेचा त्रास होतो. आणि जे पिंडी ते ब्रह्मांडी किंवा जे ब्रह्मांडी ते पिंडी या न्यायाने पृथ्वीचे तपमान वाढून (global warming ) त्याचा शरीरावर होणारा परिणाम म्हणूनही उष्णतेचे त्रास होतात. यामध्ये हाता पायांच्या तळव्याची आग होणे, तोंडाला फोड येणे नाक फुटणे म्हणजे नाकातून रक्त येणे, चेहऱ्यावर फोड येणे, पायाच्या तळव्याना भेगा पडणे, आम्लपित्त वाढणे असे त्रास होतात. यासाठी उष्णता कमी करणारी चंदन, प्रवाळ, अनंतमूळ, गैरीक यांसारखी औषधं तसेच चंद्रकला रस, औदूम्बरवलेह, चन्दनासव यांसारखी सुंदर कल्प आयुर्वेदात सांगितली आहे. वैद्यांच्या सल्याने अवश्य सेवन करावे. बरेचदा इतर काही त्रास जसे मुळव्याधी, अम्लपित्त अगदी सांध्याचे व्याधी, त्वचाविकार हे देखील उष्णतेशी निगडीत असतात आणि फक्त उष्णता कमी केली की बरे होतात.

उष्णतेशी निगडीत एक interesting कल्प आयुर्वेदात सांगितला आहे. ते म्हणजे शतधौत घृत. म्हणजे शंभर वेळा धुतलेले तुप. मुळातच तुप हे पित्तशामक. आणि त्यात ते शंभर वेळा पाण्यातून धुतल्याने जास्तच शीत होते. आणि असे तुप हे ताम्ब्याच्या भांड्यात तयार केले जाते. आणि "संस्कारो नाम गुणांतराधानाम" अर्थात ज्याच्या सन्सर्गाने गुणांमध्ये परिवर्तन घडून येते त्याला संस्कार असे म्हणतात. तेव्हा ताम्र पात्राचा आणि पाण्याचा संस्कार तुपावर होऊन ते फूगते आणि अत्यंत शीत होते. असे तुप रात्री झोपताना पायाला चोळले तर उष्णता कमी होते, आग कमी होते, भेगा बऱ्या होतात. हे तुप उत्तम स्निग्ध असल्याने moisturizer प्रमाणे देखील वापरता येते.

इंग्रजांनी आपल्या देशावर राज्य केल्यावर  आपसूकच त्यांच्या काही चांगल्या वाईट गोष्टींचे अनुकरण भारतीयांनी केले. त्यांच्या चालीरीती, त्यांची शिक्षण पद्धती, भाषा आणि अशा किती तरी गोष्टी आपल्या समाजात आपोआपच झिरपत गेल्या, रुजत गेल्या. एकोणिसाव्या शतकात antibiotics आणि anti oxidants च्या शोधाने क्रांती केली. भारतातील संक्रमण व कुपोषण या दोन्ही गंभीर समस्यांवर यशस्वीरित्या मात करता आली. आणि हळु हळु भारतीय वैद्यकीय क्षेत्राला पाश्चात्य वैद्यकीय पद्धतीने व्यापले. नवीन शोधांचा स्विकार करणे आणि त्याचा मानव जातीच्या कल्याणासाठी उपयोग करणे हे कधीही स्वागतार्ह आहे. आणि यासाठी allopathy चे योगदान आपण कधीच विसरू शकत नाही. पण आजच्या काळात  corona सारख्या संकटाशी लढताना आपण आयुर्वेदीय चिकित्सा पद्धतीचा अवलम्ब करण्याची गरज आहे. corona सारखे सुक्ष्म जीव येतील आणि जातील पण जर आपलं शरीर सक्षम असेल तरच आपण अशा संकटातून सुटका करून घेऊ शकतो. आणि त्यासाठी आयुर्वेदीय जीवनशैली ला पर्याय नाही. बरेच विषयांतर झाले. शतधौत  घृतावरुन बराच इतिहास फिरून झाला. पण यांसारख्या कल्पाचा सगळ्यांना परीचय होऊन ती कल्प आत्मसात केली गेली पाहीजे असं मनापासून वाटतं.

मागे सांगितल्याप्रमाणे ग्रीष्म ऋतुत मधुर आम्ल आणि लवण रसान्चे सेवन केले पाहीजे. त्यासाठी आंबा या फळाबद्दल लिहिलं नाही तर हा लेख पुर्ण होणार नाही असं वाटतं. तर कच्चा आणि पिकल्या आंब्याचे गुणधर्म वेगळे आहेत.

कच्चा आंबा हा उष्ण असतो पण जर आगीत भाजून गुळ किंवा गाठी घालून त्याचं पन्हे केलं तर ते अत्यंत शीतल आहे. उष्माघात म्हणजे उन्ह लागल्यावर औषधाप्रमाणे काम करतो. तसेच कच्ची कैरी ही उष्ण असली कैरीची पुदिना घालून केलेली चटणी किंवा कांदाघालून केलेलं लोणचं या ऋतुतील अम्ल रसाची पूर्ती करते. तसेच उन्हाळ्यात एकंदरच आदान काल असल्याने भाज्या ई. सुद्धा बेचव असतात, त्यामुळे कैरीचे कांदा पुदिना यासोबत केलेल्या चटण्या, लोणची, मेथाम्बा हे पदार्थ जेवणाची लज्जत वाढवतात.

पक्व आंबा हा मधुर म्हणुन बृहण तर्पण त्रुप्तीदायक वातशामक  असा आहे. आपल्या कडे मिळणाऱ्या पिकलेल्या आंब्यामुळे मात्र कधीकधी पोट खराब होते, gases, द्रव मल प्रव्रुत्ती असे त्रास होतात. पण मग आंब्याचा रस खायचाच नाही का ? आंब्याच्या रसाने उन्हाळ्यात निसर्गतः होणारी झीज भरून निघते. आणि vitamines पण मिळतात. म्हणुनच आंब्याचा रस नक्की खावा. पण त्यात साजुक तुप आणि चिमूट भर सुंठ टाकावी. म्हणजे मग रस बाधत नाही.

"यश क्लिनिक " वैद्या रसिका देशपांडे

 स्नेह नगर, नागपूर, 9689743960

चला आयुर्वेदाच्या जगात

चला मग लगेच नोंदणी करूया  खालील लिंक वर क्लिक करून फॉर्म आणि नोंदणी शुल्क भरा आणि ब्रह्मरक्षा चे एक पॅक घरपोच मिळवा                      

कोरोना पे प्रहार संग आयुर्वेद का आहार

पुरे जनसमूह को उनकी प्रकृति की अपेक्षा ना रखते हुए जो व्याधि ग्रसित कर देता है उसको जनपदोध्वंस या pandemic कहा जाता हैI कोरोना droplets से फैलने वाला संक्रमण हैI सोशल डिस्टंसिंग यह एक मात्र प्राथमिक उपाय है संक्रमण से बचने काl किसी भी कारण से कोरोनाव्हायरस अगर शरीर मे प्रवेश करता है तो वो व्यक्ती निश्चित ही व्याधी ग्रसित हो जाता हैI किसी भी व्याधि, bacteria या virus से लड़ने के लिए शरीर का खुदका तरीका होता है जिसे self defense, homeostasis कहते हैं और वो शरीर के व्याधिक्षमत्व या Immunity पर निर्भर करता हैI और Immunity निर्भर करती हैं या अपेक्षा रखती हैं शरीर के संतुलित ऊर्जा कीl और यह ऊर्जा बनी रहती हैं शरीर गत अग्नि से, जिसकी रक्षा करना बहुत जरूरी हैं क्योंकि इसी अग्नि के कारन जीवन सम्भव हैं और बना रहता हैंI

अग्नि की विकृती ही व्याधियों का या उसके बढ़ने का मुख्य कारन होता हैंI रोगाः सर्वेSपि मन्देSग्नो ऐसा आयुर्वेद में कहा भी हैंI इसी कारन आयुर्वेद में उपचार की दिशा शरीरगत अग्नि की रक्षा और उसकी समस्थिति बनाए रखने की तरफ होती हैंl इसीलिए आयुर्वेदिक चिकित्सा को "काय-चिकित्सा" कहा जाता है नाकी "Medicine".

कोरोना यह एक virus है और किसी भी व्यक्ति को संक्रमित कर सकता है लेकिन लक्षणों की उत्पत्ति उन्हीं मे होगी जीनकी व्याधीक्षमता कमजोर होगी या शरीरगत अग्नि की स्थिति असन्तुलित होगीI यह शरीरगत अग्नी दो प्रकार का होता है जाठराग्नी, जो आहार एवम औषध को पचाने का काम करती है और धात्वाग्नि, जो शरीर के इतर धातुओं का पोषण करती हैI जब भी शरीर में कोई अनावश्यक घटको का संक्रमण या वृद्धि होती है तो यह अग्नी ही है जो उन घटको का पाचन कर उनको शरीर से बाहर निकालने का काम करती हैI अतः इस अग्नि की रक्षा करना और उसे उचित रूप मे सुचारू रखना यही जीवन का व आरोग्य पाने का लक्ष्य है या रहना चाहिएI

कोरोना काल मे भी हमे इसी अग्नि की रक्षा करनी है जिससे यही अग्नि कोरोना का व संबंधित लक्षनो का पाचन कर उनको दूर कर सकेI औषध कोई भी हो उसको अपना कार्य अच्छी तरह से करने के लिए इसी अग्नि की जरुरत होती है और उसके संतुलन पर ही औषधियों की बिना किसी अपप्रभाव (side effect) से कार्मुकता निर्भर रहती हैI अब उस अग्नि की रक्षा कैसे करें? तो उसके लिए कुछ नियम आयुर्वेद में बताएं गए हैं जिनका पालन करने से हम अग्निरक्षा कर कोरोना को मात दे सकते हैंl

सबसे पहले स्वस्थ व्यक्ती भी उनकी अग्नि सुचारू रूप से रहें और व्याधिक्षमता (Immunity) बनी रहे उसके लिए कुछ सामान्य नियमों का पालन जरूर करेंl जैसे खाना तब ही खाए जब उचित भूख लगी हो और पहले खाया हुआ खाना अच्छी तरह से पच चुका होl खाना हमेशा उतना भर पेट ना खाए जैसे कि अब एक भी निवाला ग्रहन ना कर पाएl एक भाग पेट पाचन की क्रिया के लिए खाली रहें इसका हमेशा खयाल रखेl खाना खाने के बाद ऊर्जा की निर्मिती होती है, उसको इस्तेमाल करना भी जरूरी होता है अन्यथा वो ऊर्जा शरीर के मेद निर्मिती मे काम आ जाती है जिससे fats बढते है और वजन बढने लगता है इसीलिये अपना रोज का शारीरिक काम  और व्यायाम कि शक्ती को देखकर ही अपने खाने की मात्रा का अनुमान करेl

खाना हमेशा गरम गरम ही खाना चाहिये ठंडा खाना और बहुत जादा ठंडी चीज़ें खाना नहीं चाहिये क्युकी उनको पचाने के लिए अग्नि ज्यादा खर्च होती हैं और उनसे इतर धातुओं का पोषण भी अच्छा नहीं होता और अपाय कारक आम (toxins) की निर्मिती होती हैंl खाने मे मधुर, अम्ल, लवन, कटु, तिक्त, कषाय इन सभी रसों का सेवन हो और खान पान हमेशा भूख बढ़ाने वाले (दीपन) और खाने को पचाने वाले (पाचन) घटको से युक्त होl यह घटक मतलब अपने मसाले और शून्ठि जैसी चीजें, जो खाने में स्वाद और पाचन को मदत करने वाली होती हैंl पानी भी हमेशा सुंठी से सिद्ध किया हुआ और कुनकुना ही ले, थंडा पानी ना पीए उससे शरीर का स्वाभाविक उष्मा कम होता हैं और उसको बनाए रखने के लिए अग्नि को ज्यादा काम करना पडता हैंl इसके साथ ही सप्ताह में कम से कम एक दिन पूर्ण उपवास (लंघन) ज़रूर करे जिससे अग्नि को बढ़ाया जा सकेl उपवास के दिन ज्यादा भूक लगने पर एखादा फल या मूंग की दाल या सूप ले सकते हैंl

कोरोना से संक्रमित जो लक्षण रहित है या जिनको हलके लक्षण है उन्होने भी अग्नि-रक्षा करना बहुत ज्यादा जरुरी हैl संक्रमित लोग सबसे पहले कुछ दिनो तक (3 से 5 दिन) सिर्फ़ लाल चावल का या मूंग का सूप लेकर लंघन करे और बाद में धीरे धीरे अपने भोजन की मात्रा बढ़ाएl मूंग की दाल मे नॅचरल प्रोटिन्स रहते है जो पाचन के लिए भी  सरल होते हैं और शरीर की मांसपेशियों के पोषण के लिए जरूरी होते हैं, जिससे धातुओं का क्षय नहीं होताl हमेशा ध्यान रखे की अनुलोमन अच्छी तरह से हो, मतलब पेट हमेशा ठीक तरीके से साफ रहेl इससे शरीर में कोई भी विषारी तत्व जादा देर तक टिक नही पाताl

कमजोर पाचन शक्ति वाले व्यक्ति या रुग्ण नाश्ते में भी पोहा, अंडा जैसी high carbohydrates और high protein पदार्थ ना ले जिससे अग्नि पर अतिरिक्त भार आए औऱ उसकी शक्ति उनको पचाने के लिये ही खर्च होl जिनको बहोत ही कमजोरी महसूस होती हैं वो काला मनुका, खजूर से सिद्ध सरबत ले सकते हैंl शरीर को आवश्यक विटामिन्स और मिनरल की पूर्तता शरीर अपने आप ही आहार से कर लेता हैं अतिरिक्त विटामिंस इत्यादी अपने आयुर्वेदिक वैद्य से सलाह लेकर ही ले, उनका मिथ्या सेवन ना करें क्योंकि उनको पचाने के लिए भी अग्नि की ही अपेक्षा रहती हैंl जो संक्रमित हॉस्पिटल में एडमिट हैं उन्होंने भी कम से कम ए.सी. का उपयोग करें और उपरोक्त आहार का ही पालन करेl फलो में भी पपीता, मनुका, खजूर इनका की सेवन करेl ठंडा एप्पल, केला, बहोत ज्यादा दूध, हाय प्रोटीन पाउडर, यह कफ को बढ़ाने वाले होते हैं, इनका सेवन ना करेंl

कोरोना वायरस का स्वाभाविक आयुष्यमान दो सप्ताह काही रहता है इस काल में औषधियों के साथ साथ ही इस तरीके से की गयी अग्नि-रक्षा धातुगत कोशिकाओं को बल देकर उनके कार्य को और बेहतर बनाते हैंl जो रुग्ण कोरोना संक्रमण के बाद ठीक हो गये है लेकिन बहुत जादा शारीरिक कमजोरी, मानसिक कमजोरी, कॉन्फिडन्स की कमी मेहसूस कर रहे है उनके लिए भी उपरोक्त वर्णन किए गए आहार के नियम का पालन करना निश्चित ही फायदेमंद साबित होता हैl

बहुत जादा औषधी सेवन से रुग्ण की अग्नि स्वाभाविकता मंद पड जाती है इसीलिये उसको प्रदीप्त करने के लिए विधिवत लंघन कर धीरे धीरे आहार की मात्रा बढ़ाना ही जरूरी होता हैंl औषधियाँ किसी भी पॅथी की ली हो, लेकिन आहार के नियम आयुर्वेद के ही पालन करें क्युकी ये शाश्वत हैं और काल सिद्ध हैंl जरूरत पड़ने पर अपने नजदीकी आयुर्वेद वैद्य से सलाह जरूर लेl

वैद्य सारंग देशपांडे (एम.डी) आयुर्वेद (विजयाश्री आयुर्वेदिक मेडिकल कॉलेज अँड हॉस्पिटल जबलपूर)

डॉ. अर्चना देशपांडे (Ph.D.)

लंघन अग्नि और ब्रह्मपेया

आयुर्वेद शास्त्र में लंघन का महत्वपूर्ण उपयोग है। लंघन के लाभ वर्णित करते हुए शास्त्रकार कहते हैं लंघन से बढे हुए दोषों का क्षय होता है। अग्नि का संरक्षण होता है, विज्वरत्व याने शरीर से व्याधि की मुक्ति होती है, शरीर में लघुता आती है, तृष्णा क्षुधा एवं अग्नि इनका उदीरण होता है।

लंघन करते हुए कुछ ऐसे पदार्थों को लेना चाहिए जिससे शरीर में लघुता बनी रहे, ज्वर, अतिसार आदि व्याधी में  शरीर को बल प्राप्त करने के लिए लघु द्रव्यों का सेवन करना चाहिए।

जैसे अग्नि संधुक्षण करने के लिए हम छोटी-छोटी लकड़ी डालते हैं, उसके बाद बड़ी लकड़ियों का प्रयोग किया जाता है वैसे ही शरीर का अग्नि बढ़ाने के लिए छोटे-छोटे तथा लघु द्रव्यों का इस्तेमाल करना चाहिए। अग्नि की ताकत जैसे बढ़ती है वैसे पचन करने योग्य द्रव्य से युक्त आहार का सेवन करना चाहिए ।

देखा जाए तो किसी से भी व्याधि में शरीर में अग्नि विकृति रहती है । अग्नि कम रहता है उसे अग्निमांद्य कहते हैं । हर ज्वर में या हर व्याधि में यह होता ही है ऐसे आयुर्वेद कहता है। क्योंकि सर्व रोगों का उत्पत्ति कारण ही अग्निमांद्य है। अगर इस प्रकार के अग्नि को हम पचन होने में भारी ऐसे कुछ पदार्थ देते हैं तो यह अग्नि विकृति और भी बढ़ जाती है।

किसी भी फलों का रस, हरे पत्ते वाली सब्जियां, अंकुरित धान्य, विभिन्न प्रकार के फल यह सभी गुरु होते हैं मतलब पचन होने में मुश्किल होते हैं।

और ऐसे फलों के रस या फल या अंडा, नॉनवेज आदि से युक्त अन्न हम रुग्णों को व्याधि अवस्था में देते हैं तो उनकी अग्नि और भी विकृत हो जाती है। इसलिए इनको लंघन ही देना चाहिए। आयुर्वेद शास्त्र में लंघन के दस प्रकार वर्णित है। चतुः प्रकार संशोधन यानी वमन, विरेचन, बस्ती, रक्तमोक्षण तथा तृष्णा अवरोध, वात सेवन, आतप सेवन, व्यायाम, क्षुधा वेग धारण, दीपन, पाचन आदि भेद लंघन के वर्णित है। 

ऐसे विकारों में क्या देना चाहिए इसका वर्णन अगर शास्त्र में हम देखते हैं तो सबसे प्रथम क्रमांक में पेया का वर्णन आया है। पेया में द्रव भाग अधिक होता है और घना भाग नही होता। यह 14 गुने जल में रक्त शाली को याने लाल चावल को सिद्ध कर तैयार की जाती है। यह पेया लघु यानी पचने में हल्की, हितकर, थकान को दूर करने वाली है अंग में होने वाली जकडाहट, अतिसार , दुर्बलता, उदर रोग एवं ज्वर को नष्ट करती है। यह पेया अग्नि दीपक, पाचक, वातदोष को तथा मलको अनुलोमन करती है, और स्वेद को बढ़ाती है। ऐसी लघु पेया का उपयोग व्याधियों में करना चाहिए। पंचकर्म के बाद संसर्जन क्रम में यह पेया उपयोग मैं आ सकती है। व्याधि के बाद अगर शरीर में मंदज्वर का प्रवर्तन, दुर्बलता, थकावट, श्रम ऐसे लक्षण है तो अन्न काल में केवल पेया का उपयोग ही करना चाहिए। आमजन्य विकृति तथा आमवात में इस पेया का उपयोग हो सकता है। दीपन, पाचन जैसे द्रव्य से सिद्ध पेया अगर आमवात तथा आमजन्य विकार में तथा अजीर्णजन्य विकार में अगर दे, तो यह विकार तुरंत कम हो जाते हैं। रुग्ण का बल भी कायम रहता है। इस पेया को बालक, गर्भिणी, प्रसूता माता, यात्रा करने के बाद थके हुए यात्री, ज्वर आदि रोगों से पीड़ित रुग्ण, छोटे बालक इनको अन्न काल में आहार स्वरूप भी दे सकते हैं। इस गुणकारी पेया का उपयोग बच्चे 6 माह के होने के बाद भी कर सकते हैं तथा वृद्धावस्था में अग्नि दुर्बलता होने पर अग्नि संरक्षण तथा बलरक्षण करने के लिए भी पेया का इस्तेमाल होता है।

श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद द्वारा बनाई हुई ब्रह्मपेया इस प्रकार के पाचन द्रव्यों से सिद्ध और लघु है। इस ब्रह्मपेया का उपरोक्त लक्षण में हम वैद्य की सलाह से प्रयोग कर सकते हैं।

वैद्य श्रीरंग छापेकर एम् डी (आयु)

श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद

वजन कमी करायचय

वजन कमी करायचय ?

पण खरंच हे आपल्याला वाटत तितके सोप्पं आहे का?  नाही, विशेषत: जर आपण वजन कमी  करत असताना शांत, प्रसन्न मन आणि निरोगी शरीर राखू इच्छित असाल तर……

वजन कमी करण्याची प्रक्रिया हि हळूहळू असली तरी अत्यंत प्रभावीपणे जर उपाय करायचा असेल तर balanced diet हाच एक पर्याय आहे.

जर आपल्याला वजन कमी करायचे असेल तर फक्त  व्यायामच आपल्याला मदत करू शकेल असे नाही. आहार व्यायामापेक्षा अधिक महत्त्वाचा असू शकतो असं म्हणायला हरकत नाही. आपल्याला योग्य प्रकारे कार्य करण्यासाठी पुरेसे पोषक घटक आपल्या आहारात  मिळत आहेत कि नाही हे सुनिश्चित करून मगच संपूर्ण डाएट ठरवावा लागेल यामध्ये प्रथिने, कर्बोदके तसेच खनिज आणि जीवनसत्त्वे समाविष्ट असायला हवीत जे आपल्या व्यायामाची क्षमता वाढवूंन, स्नायूंच्या पुनर्प्राप्ती साठी ही मदत करतील व  आपल्याला योग्य वजन आणि निरोगी शांत मन राखण्यास मदत करतील .

नुसता वजन कमी करणे हाच एक उद्देश न ठेवता कमी केलेले वजन परत न चढवता ते नेहमी अगदी तुम्हाला पाहिजे तसेच राहील आणि त्याबरोबरच निरोगी जीवनशैलीचा अवलंब, योग्य आहार, तणाव कमी करणे आणि भरपूर द्रवपदार्थ (लिंबू सरबत, वेगवेगळ्या प्रकारच्या ताज्या फळांचा रस, ताक, सोलकढी आणि महत्वाचा म्हणजे पाणी) सेवन करणे आवश्यक आहे. त्या व्यतिरिक्त नुसता शरीरावरील  किलोग्रॅम कमी करण्यापेक्षा, आपण तंदुरुस्त,निरोगी आयुष्य जगण्यावर लक्ष केंद्रित केले आहे का हे हि सुनिश्चित करायला हवे.

जर आपण वजन कमी करण्याचा प्रयत्न करीत असाल तर आपण जीवनशैली बदलण्या व्यतिरिक्त आपल्या आहारात काही गोष्टी देखील जोडल्या पाहिजेत ज्या आपल्याला वजन कमी करण्याच्या प्रक्रियेस मदत करतील. आणि अशीच एक गोष्ट म्हणजे बार्ली किंवा यव. बार्ली एक फायबर समृद्ध धान्य आहे जी सामान्यत: तांदुळाला ला  पर्याय म्हणून वापरला जातो  आणि ओट्स आणि गहू  यासारख्या संपूर्ण धान्याच्या श्रेणीमध्ये मोजला जातो. वजन कमी करण्यासाठी बार्ली आपल्याला कशी मदत करू शकते ते आपण आता बघू

बार्लीचे आरोग्य फायदे

बार्ली मध्ये असलेल्या बीटा-ग्लूकन शरीरातील कोलेस्ट्रॉलची पातळी कमी करण्यास मदत करते; त्यात कोलेस्टेरॉल-फायटिंग फायबर असतात जे कोलेस्टेरॉलची पातळी कायम ठेवन्यास मदत करते. बार्ली च्या नियमित सेवना मुळं मूत्रमार्गाद्वारे शरीर आणि आतड्यांमधून विष बाहेर टाकण्यास मदत होते . बार्लीचे पाणी मूत्रवर्धक म्हणून देखील कार्य करते. बार्ली ह्या धान्यात भरपूर प्रमाणात फायबर चे प्रमाण असतात. फायबर समृद्ध असल्याने, बार्ली आपले पाचन तंत्र सुधारते, संशोधनातुन असे ही स्पष्ट झाले की बार्लीचे पाणी पचन प्रक्रियेस मदत करते, त्यामुळे  बद्धकोष्ठता किंवा अतिसार सारख्या इतर समस्या सुधरवून शरीराचे आरोग्य राखण्यास मदत होते .

वजन कमी करण्यासाठी उपयोगी बार्लीचे सूप

1. जंकफूडला बाय -बाय:

बार्ली हे एक असं धान्य आहे कि ज्यात खूप मोठ्या प्रमाणात फायबर समाविष्ट आहेत,  ह्या फायबर मुळं पोट जास्त वेळ भरलेला आपल्याला जाणवत आणि तृप्त पोट म्हणजेच अबर-चबर खान कमी, पिझ्झा, बर्गर सारख्या जंक फूड ला बाय बाय करण्यासाठी बार्ली हे उत्तम आहे आणि जर जंक फूड कमी अथवा नाही तर तुम्ही वजन कमी करण्याच्या बाबतीत एक खूप मोठा पाऊल उचलला आहे असं म्हणायला हरकत नाही. तृप्त पोट हे सुनिश्चित करते की आपण मूर्खपणाच्या आहारामध्ये भाग घेत नाही.

2. उत्तम पचनशक्ती:

बार्ली हे बीटा-ग्लुकॅन फायबरनी अतिशय समृद्ध धान्य आहे, जर तुम्ही बार्ली हे सूप च्या रूपात घेतला तर बार्ली मधले हे फायबर खात्रीपूर्वक तुमच्या आतड्यांच्या हालचाली अगदी सुरळीत ठेऊन पोट साफ करण्यास मदत करतात, आयुर्वेद नुसार बार्ली हे खूप शक्तिवर्धक आहे, ह्यामुळे उत्तम पचनाला तर मदत होतेच पण त्याचबरोबर जर कांही पोटाचे विकार असतील तर ते हि बार्ली मुळं कमी होण्यास मदतच होते. 

3. उत्तम रोगप्रतिकारक शक्ती:

बार्ली हे पोषण तत्वाने परिपूर्ण असं अन्न आहे, त्यापैकी महत्वाचा एक म्हणजे लोह जे शरीरातील हिमोग्लोबिन वाढवून सुस्ती आणि थकवा कमी करतो. बार्ली मध्ये खूप मोठ्या प्रमाणात अँटी ऑक्सिडंट्स ही असतात जे कि  रोगप्रतिकारक शक्ती  वाढवण्यास मदत करतात त्यामुळे सर्दी, कफ, खोकला आणि ताप सारख्या सामान्य संक्रमणांना दूर ठेवण्यास मदत होते. ही बार्ली किडनीला ही उत्तम प्रकारे कार्य करण्यास मदत करते. शरीरातील पेशींच्या निरोगी विकासास मदत देणारी म्हणून देखील ओळखले जाते.

4. कमी कॅलरी:

बार्ली शरीरात विषारी पदार्थ वाहून आतडे स्वच्छ करतात जे केवळ वजन कमी करण्यासच नव्हे तर आपले शरीर निरोगी ठेवण्यास मदत करते. मधुमेह असलेल्या लोकांसाठी बार्ली सूप ची  शिफारस केली जाते कारण ते वजन कमी करण्यास मदत करतात लो ग्लाइसेमिक इंडेक्सच्या गुणधर्मांमुळे ते रक्तातील साखरेची पातळी नियमित करण्यास मदत करतात आणि अतिरिक्त कॅलरीज देखील निर्माण होत नाहीत.

या सर्व कारणांमुळे, बार्ली वजन कमी करण्यासाठी उत्कृष्ट मानली जाते आणि म्हणूनच, आयुर्वेद आणि आहार तज्ज्ञांकडून नियमितपणे बार्लीचे  सेवन आपल्या आहारात असू द्या अशी  शिफारस केली जाते. “श्री ब्रह्मचैतन्य आयुर्वेद” द्वारा सुरु असलेल्या उपक्रम अंतर्गत सुरु असलेल्या जगातील पहिला आयुर्वेदिक खाद्य ब्रँड "आयु-आहार" स्थापित केला. यात आयुर्वेदिक यूष, मंड, पेया, विलेपी आणि ब्रह्मरक्षा आयुर्वेदिक सुपर हेल्थ ड्रिंक उत्पादनांची निर्मिती केली गेली आहे त्यामुळे वास्तविक आयुर्वेद आहाराचे योग्य पालन केले जाते.

"आयु-आहार" द्वारा प्रस्तुत “ब्रह्मसतु“-जे बार्ली (यव) पासून बनवण्यात आले असून हे प्रामुख्याने संतर्पणजन्य रोगांमध्ये वापरले जातात. हे लठ्ठपणा, प्रमेह आणि पीसीओडी सारख्या विकारांमध्ये एक अतिशय प्रभावी आहार आहे. ब्रह्मसत्तू   उत्साही, क्लेदहर आणि मेदोहर आहे, यात फायबरचे प्रमाण जास्त आहे, चरबी कमी आहे, व्हिटॅमिन बी मुबलक आहे आणि कॅल्शियम, लोह, सोडियम, फॉस्फरस, पोटॅशियम, सेलेनियम, फोलेट यासारखे बरेच पोषक घटक आहेत.

ब्रह्मसत्तू पाचक आणि मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा प्रदान करणारे  सूप आहे  ज्यामुळे अतिरिक्त चरबी कमी होण्यास मदत होते. हे फायबर, विविध जीवनसत्त्वे, पोषक आणि खनिजे यांनी समृद्ध आहे. म्हणूच वजन कमी करायच्या प्रक्रियेत  निश्चिन्तपणे “ब्रह्मसतु “ तुम्हाला खूप मोठी मदत करू शकेल.

रश्मी अयाचित गुरुग्राम (India)

वर्षाऋतुतील आहार आणि विहार

आरोग्यं धनसंपदा -  वर्षाऋतुतील आहार आणि विहार -

नमस्कार मित्रांनो.....वर्षाऋतु सुरू आहे , त्यामुळे आज आपण त्याबद्दल थोडं बघूया . जो व्यक्ती ऋतुनुसार आहार विहार करतो तो शारिरीक आणि मानसिक दृष्ट्या स्वस्थ राहतो. आता ऋतु म्हणजे

काय....? ते पहिले बघू. सूर्य , चंद्र, पृथ्वी आणि वायु यांच्या गतीवर दिवस , रात्र , अयन , ऋतु , संवत्सर इ. अवलंबून असतात. पृथ्वी सतत स्वतःभोवती फिरत असते ज्यामुळे दिवस आणि रात्र होतात.पृथ्वीच्या स्वतःभोवतीच्या एका परिक्रमेला चोवीस तास लागतात . यालाच आपण एक दिवस म्हणतो , अर्थात बारा तासांचा दिवस आणि बारा तासांची रात्र. आणि यासोबतच पृथ्वी सूर्याभोवती ही फिरत असते ज्यामुळे ऋतु , अयन , वर्ष निर्माण होतात. सूर्याभोवती एक परीक्रमा पूर्ण करण्यास पृथ्वीला

जो कालावधी लागतो त्यास एक संवत्सर अर्थात वर्ष असे म्हणतात. सूर्यसिद्धांतानुसार ,

भानोर्मकरसंक्रान्तेः षण्मासा उत्तरायणम् । कर्कादेस्तु तथैव स्यात् षण्मासा दक्षिणायनम् ।।

स्वतःभोवती आणि त्याचवेळी सूर्याभोवती फिरत असतांना पृथ्वीचा जो भाग सूर्यासमोर येतो त्या भागावर सूर्याच्या उष्णतेचा जास्त प्रभाव पडतो. उत्तरायण कालात ही स्थिती असते. आणि दक्षिणायनात याच्या विरूद्ध स्थिती असते. अर्थात सूर्यापासून दूर असणार्या भागात शीतलता अधिक असते.

आदत्ते पृथिव्याः सौम्याशं प्राणिनां बलं चेत्यादानम् ।

उत्तरायणात पृथ्वी सूर्याच्या जवळ येत असल्याने पृथ्वीवरील सौम्यांशाचं / जलीय अंशाचं शोषण होतं , शुष्कता वाढते परीणामी प्राणीमात्रांचे , वनस्पती इ. बल कमी होते , सूर्य दिलेले दान शोषून घेतो म्हणून आदानकाल .

विसृज्यति ददाति पृथिव्याः सौम्याशं प्राणिनां बलं चेति विसर्गः ।

दक्षिणायनात पृथ्वी सूर्यापासून दूर जाते . त्यामुळे उष्णता कमी आणि शीतलता जास्त असते. सौम्यांशाचं पोषण , रक्षण होतं , म्हणून हा विसर्गकाल.

प्रामुख्याने शिशिर , वसंत , ग्रीष्म , वर्षा , शरद , हेमंत हे सहा ऋतु आहेत . स्थानपरत्वे यातही मतेमतांतरे आहेत. तूर्तास आपण या सहा ऋतुंबाबत विचार करू . प्रत्येक ऋतुत दोन महिने गणले जातात. 1)शिशिर - माघ , फाल्गुन , 2) वसंत - चैत्र , वैशाख , 3) ग्रीष्म - ज्येष्ठ , आषाढ , 4) वर्षा - श्रावण , भाद्रपद , 5) शरद - अश्विन , कार्तिक , 6) हेमंत - मार्गशीर्ष , पौष . हा विषय खूप मोठा आहे. याठिकाणी आपण सध्या निसर्गात नैसर्गिकपणे जे बदल होतात त्यानुसार आपण आपला आहार विहार ठेवला तर स्वस्थ राहण्यास ते उपयोगी असते . म्हणून ही थोडीशी तोंडओळख म्हणून सांगण्याचा प्रयत्न केलाय.

आदानकालात शिशिर , वसंत , ग्रीष्म हे ऋतु येतात तर विसर्ग कालात वर्षा , शरद ,हेमंत हे ऋतु येतात.

आता आदानकाल संपून विसर्गकाल सुरू होतोय. पहिलाच ऋतु वर्षा . मेघाच्छादित ढग , वायु , वर्षा यामुळे ग्रीष्माची उष्णता कमी व्हायला लागते . स्निग्धता , आम्ल , लवण आणि मधुर रसाची वाढ होते ,जलीय अंश पृथ्वीवर वाढल्याने हे घडते . परिणामी प्राणीमात्रांचे, वनस्पतींचेही बल वाढते. कारण हे रस बल वाढण्यास मदत करणारे आहेत. आदानकालात सूर्यतापाने दुर्बल झालेल्या शरीरातील जाठराग्निही दुर्बल झालेला असतो. लगेच येणार्या वर्षाऋतुमुळे जल आणि वायु ही दूषित होतो परिणामी जाठराग्नि अजून दुर्बल होतो. तापलेल्या जमिनीवर पडणारा पाऊस वात दूषित करतो. म्हणून या ऋतुत नियमांचे कटाक्षाने पालन करायला हवे. कारण वात प्रामुख्याने आणि पित्त आणि कफ तद्अनुसार दूषित झाल्याने तिन्ही दोष समावस्थेत नसतात. अग्नि क्षीण झालेला असतो . म्हणून हा अग्नि वाढेल , भूक वाढेल असा आहार सेवन करावा. आहारात मधाचे सेवन या ऋतुत करावे. आंबट तसेच लवण रसात्मक तेल तूपाचा यथोचित संस्कार असलेला आहार असावा . प्रामुख्याने आहारात तूपाचा समावेश असावा. जुने गहू , तांदूळ, ज्वारी वापरावे. धान्य जुने झाले की त्यातला जलीय अंश कमी होतो आणि ते पचनास हलके होते . मूगाचे तूप जीर्याचे फोडणीचे यूष अर्थात पातळ वरण आहारात घ्यावे. आहार ताजा , गरम आणि पचण्यास हलका असावा. थंड झालेले , शिळे अन्न सेवन करू नये. आधीच वात वाढलेला असतो या ऋतुत त्यामुळे वातवर्धक वांगे , वाल ,चणाडाळ इ. शक्यतो सेवन टाळावे अथवा अल्पमात्रेत घ्यावे. दही खावू नये त्याऐवजी तूप जीर्याची फोडणी केलेले पातळ ताक घ्यावे . शाकाहार , मांसाहार जो ही असेल तो संस्कारीत म्हणजे शिजवण्याचा कुठला तरी संस्कार केलेला असावा .कच्च्या स्वरूपात शक्यतो घेऊ नये. या ऋतुत पाण्यात मध मिसळून सेवन करावे. वर्षाऋतुतील क्लेदाचं / अतिरीक्त जलाचं शमन मध करतं म्हणून ....पण ते ही प्रमाणातच वापरावे. पाणी शक्य झाल्यास गरम करून थंड केलेले पिण्यास वापरावे. व्यायाम या ऋतुत हलका करावा. शरीर थकेल एवढा करू नये .कोरडे उटणे स्नानापूर्वी शरीरावर घासावे , याला प्रघर्षण , उद्वर्तन असे म्हणतात. कोष्ण जलाने स्नान करावे. चंदन , सुगंधी द्रव्य , सुगंधी फुलं धारण करावी. हलके आणि कोरडे कपडे घालावे . आपण राहतो ती जागा कोरडी राहील असे पहावे.

या साध्या साध्या नियमांचे पालन जर केले तर कुठलाही त्रास न होता आम्ही स्वस्थ राहू शकतो . तेंव्हा नियमांचे पालन करा आणि मस्त पावसाचा आनंद घ्या . पुन्हा भेटूच ..

तोपर्यंत नमस्कार.....

वैद्य सौ समिधा चेंडके, नागपूर

----------------------------------------------------------

Authentic Ayurved Diet

----------------------------------------------------------

Share this BLOG

Kritanna varga an Ayurveda Aahar A Holistic Approach Towards Health Through Diet

1. Diet is a ‘food and drink regularly provided or consumed’.
2. the kind and amount of food prescribed for a person or animal for a special reason

1. Dravyannavarga – Group of solid foods (staple food)
2. Dravannavarga – Group of liquid foods (providing nutrients by liquid media)

         

1. Manda- Shali rice cooked with 14 times of water
2. Peya- Shali rice cooked with 14 times of water
3. Vilepi- Shali rice with 4 times of water
4. Yavagu- Shali rice with 6 times of water
5. Bhakta- Shali rice with 5 times of water
6. Krishara- Shali rice with 6 times of water

1. Boiled white rice
2. Breakfast cereals
3. White bread, biscuits, Potato products

1. Whole grain cereals
2. Legumes (Lentils, bean, peas)

1. Merriam-Webster. (n.d.). Diet. In Merriam-Webster.com dictionary. Retrieved August 8, 2022, from https://www.merriam-webster.com/dictionary/diet
2. 2021. Food Safety and Standards Authority of India Notification. https://cdn.ayush.gov.in/wp-content/uploads/2021/07/Draft_Notification_Ayurveda_Aahar_05_07_2021.pdf
3. Pt.Kashinath Shastri. 2012. Charaka Samhita. Part-I. Chaukhambha Sanskrit Sansthan.
4. Dr.Alan Barclay. 2021. Starch Lingo: Rapidly Digested Starch, Resistant Starch And Slowly Digested Starch. The University of Sydney. https://glycemicindex.com/2021/07/starch-lingo-rapidly-digested-starch-resistant-starch-and-slowly-digested-starch/
5. Rudy Mawer. 2020. 9 Foods That Are High in Resistant Starch. Healthline. https://www.healthline.com/nutrition/9-foods-high-in-resistant-starch#1.-Oats
6. Ordonio, R. L., & Matsuoka, M. (2016). Increasing resistant starch content in rice for better consumer health. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 113(45), 12616–12618. https://doi.org/10.1073/pnas.1616053113
7. Frei, M., Siddhuraju, P., & Becker, K. (2003). Studies on the in vitro starch digestibility and the glycemic index of six different indigenous rice cultivars from the Philippines. Food chemistry, 83(3), 395-402.

WHAT WE EAT WE BECOME

Bones, muscles, organs, tissues all made up of billions of cells. These cells need energy, vitamins and minerals to grow, function and communicate. And their source of nourishment comes from the process of digestion

our body is made up of what we offer it: I become what I eat!

So the question is what we(I) want to become? and if what we eat is going to impact our body as well as mind then Are we providing good quality, right quantity of food at right time to body? These types of questions are important. When we hear the word “diet,” we often think of a passing fad, a trendy experiment in eliminating general food groups for a short-term goal like weight loss. As this type “Diet”implies restrictions, limitations, and a one-size-fits-all mentality as it results in a type of food(diet) which lacks in nutrition and it will lead to serious types of intestinal diseases, lack of energy which leads to less immunity and body will prone to more diseases some evidence suggests that poor dietary and nutritional patterns may have contributed to the widespread rise of Alzheimer’s disease and other dementias.

So when you are planning or thinking of a nutritional and mindful diet it has lots of different prespectives like what are you including in your diet? How it is cooked? how it is served ? and how is it eaten? These all questions have great importance.

And if we want one stop solution for all then the answer is AYURVEDIC DIET (AHAR) . The Ayurvedic diet is an eating pattern that’s been around for thousands of years.It’s based on the principles of Ayurvedic medicine and focuses on balancing different types of energy within your body, which is said to improve health.Unlike many other diets, the Ayurvedic diet provides personalized recommendations about which foods to eat and avoid based on your body type.It’s also popular because it’s not only said to promote better health for your body but also your mind. What Is an Ayurvedic Diet? Ayurvedic diet is healthy in a truly holistic way. It takes eating beyond the counting and parsing of calories and individual nutrients, beyond a feeling that eating is almost mechanical and solely to refuel the body. Ayurvedic diet asks to bring our hearts and our presence each time we sit down to eat food .When we start to explore ayurvedic diet then most conversations in Ayurveda start with digestion,specifically with digestive fire or agni.

Agni is Sanskrit for “fire” Agni governs innumerable physiological processes, including the digestion, absorption, and assimilation of food.

Ayurveda asks us to fine-tune our meals according to our individual needs.This ultimately comes down to the doshas like vata, pitta, and kapha. Just as these doshas combine in varying proportions to account for our unique Ayurvedic body types, the doshas are a part of all manifest phenomena and everything that exists in nature—including the food we eat. This leads to categorisation of food in three different groups like“SATTVIC”,“RAJASIC” and “TAMASIC” food.

According to Bhagwat Gita

यु ाहारिवहार  यु चे   कम सु। B.G.

यु        ाबोध    योगो भवित दुः खहा।। 6.17 First word of shloka is“ Yukta Ahar” meaning a balanced diet is the answer to how we should diet?

Yuktahara means the food which is meant to be eaten (regulated food) not too much not too less because food is for survival not for gratification(gained from the satisfaction of a desire) of senses.Thus the balanced food is known as Sattvic food. Sattvic Food : आयुः स बलारो सुख ीितिववध नाः ।

र   ाः ि     ाः    थरा     ा आहाराः सा    कि याः ।।17.8।। Sattvic food is easy to digest and keeps the body healthy and nourished. This type of food increases the energy of the body ,develops purity in mind, giving strength, happiness and fulfilments. Such foods are juicy,succulent, nourishing, and naturally tasteful. food, well sweetened, lubricated (made with ghee),and full of minerals, which strengthens the dhatus (tissues) like rasa(fluids), rakta (blood), etc. Rajasic Food : क  लवणा ु ती ण  िवदािहनः ।

आहारा राजस े ा दुः  खशोकामय दाः ।।17.9।। Foods that are bitter, sour, salty, very hot, pungent, dry and burning, and which are not easily digested resulting in pain, disease, are dear to one having rajas guna. Tamasic Food : यातयामंगतरसंपूित पयु िषतंच यत्।

उ     मिप चामे   ंभोजनंतामसि यम्।।17.10।। Food which is not properly cooked, lacking in essence, putrid and stale, which is unfit is Tamasik food ,properties of tamasic foods are sour, spicy and pungent like meat, fish ,alcohol ,coffee.if you diet includes these type of food then it leads to ignorance, carelessness, laziness and sleep. In conclusion, be moderate in appetite, neither eating too much nor consuming meat, fish,shellfish, fowl or eggs. Enjoy fresh, wholesome, vegetarian foods that vitalize the body. Avoid junk food. Drink in moderation. Eat at regular times, only when hungry, at a moderate pace, never between meals, in a disturbed atmosphere or when upset. Follow a simple diet, avoiding rich or fancy fare. - Rashmi Ayachit   Share this Blog